41 QIRQ BİRİNCİ DERS

· Luğatlar – tilimizniñ temelidir

Belli olğanı kibi, binanı tutqan – onıñ temeli olsa, tilniñ temeli ise – luğattır. Tilde qullanılğan sözler, ibareler, şive sözleri, terminler, frazeologizmler, atalar sözleri ve aytımlar luğatlarda toplana. Luğat – bu, til zenginliginiñ toplanğan yeridir, qazinesidir.

Adam evsiz yaşap olamağanı kibi, til de luğatsız yaşap olamay. Bilmegen sözümizni ya da tanış olmağan bir sözni biz luğatta qıdıramız, anda tapamız. Luğat – adamnıñ eñ yaqın ocasıdır.

Mekteplerde ve aliy oquv müessiselerinde tasil alğan adamlar luğatqa muhtac, çünki olar er kün luğatnı qoluna alıp, içinden kerekli sözlerni, ibarelerni qıdıra.

Oquyıcılarnıñ til zenginligini arttırmaq içün birinci yardımcı da – luğattır. Meselâ, talebelerniñ luğatnı qullanmağan künü olmay, çünki mektepte, til dersleriniñ er birinde talebe 5-10 yañı söznen tanış olmaq kerek.

Bediiy edebiyatnı oquğanda da, kimer sözler, söz birikmeleri ve ibarelerge rastkeline, olarnıñ ne mana taşığanını, ebet, luğatta qıdırmaq kerek ola.

Umumen aytacaq olsaq, luğat – bizim daimiy sadıq yoldaşımız, çoq bilgen ocamız, ikmeti ögreticimizdir.

Luğat tertip etmek adden-aşır küç iştir. “Luğat yapmaq – yinenen quyu qazmaq”, – degenleri pek doğru laf.

Bir balaban luğat yapmaq içün bir adamnıñ ömüri bile yetmey. Bu işte çoq adamnıñ, yani mahsus tizilgen kollektivlerniñ emegi kerek. Böyle struktura bizde bugün yoq. Lâkin luğatsız oturmağa olmay. Bunı añlap, ayrı insanlarımız (olarnıñ içinde men de barım), öz şahsiy vaqtı esabına, qorantasını baqmaq içün, kündüz işlep, aqça qazansa, geceleri közüniñ nurunı tökip, luğat tertip ete.

Luğat tertip eticiler qolundan kelgeni qadar luğat içine tilimizniñ bütün baylığını kirsetmege tırışa.

Bu işni yapmaq içün tertip eticilerniñ özüne çoq bilmek kerek: em grammatikanı, em leksikanı, em folklornı, em tarihnı ve ilâhre. Luğatqa yañlış yazmağa olmay.

Luğat tertip etme işiniñ daa bir küçlükleri bar. Sürgünlik devrinde qırımtatar edebiy tilinde pek çoq al olmağan meseleler toplandı. Olar al olunsa, luğat tertip etmesi bayağı yengil olacaq. Al olacaq meselelerniñ bir qaçını ketirmek isteyim. Meselâ:

1. Qırımtatar terminologiyasınıñ işlenmesi, normalizatsiyası ve ünifikatsiyası meselesi;

2. Kimer sözler çeşit yerde çeşit türlü yazıla, olarnı bir şekilde yazmaq kerekligi meselesi;

3. Şivelerniñ tilimizdeki rolü ve olarnıñ luğatta yeri meselesi;

4. Eski ya da eskirgen sözlerniñ rolü ve olarnıñ luğatta yeri meselesi;

5. Alınma ve immanent (yani tilimizge ait) sözleriniñ ratsional tarzda luğatqa kirsetmek meselesi ve il.

Bu meseleler sade ve yengil-yengil çezilgen meseleler degil. Olarnı çezmek içün bu işke ilim adamlarıñ, tilcilerniñ potentsialını celp etmek kerek.

Bu yönelişte ilmiy işlernen Qırım müendis-pedagogika yanındaki Qırımtatar tili ve edebiyatınıñ ilmiy-tedqiqat merkezi oğraşıp başladı, lâkin bu teşkilât daa yaş, tecribesi yeterli degil ve andaki ilmiy hadimlerniñ sayısı pek az. Bu merkez – kerekli sayıda ilmiy hadimleri olğan İlmiy tedqiqat institutı olmaq kerek. İleride o institut olur degen ümüt etemiz. Lâkin memleketimizde bugün olıp keçken protsessler işançımıznı aqlaycağına şeklenemiz. Bu institutnı açtırmaq içün devlet ögünde bizim faal areketimiz kerek, talabımız kerek.

Tilimizde çezilmegen meseleler çoq olğanı sebebinden luğatlarımıznıñ seviyesini kerekli derecege yetkizmek içün olarnı qaç kere daa qayta-qayta işlemek kerek olacaq.

Luğatlarnıñ çeşiti:

Eki tilli luğatlar – (qırımtatarca-rusça ya da rusça- qırımtatarca luğat; qırımtatarca-ukraince ya da ukraince-qırımtatarca luğat ve il.);

İzalı luğat (yazıq ki, böyle luğat bizde daa yoq);

İmlâ luğatı (bu luğatlarda sözlerniñ yazılışı kösterile);

Orfoepik luğat (bu luğatta sözlerniñ aytılışı kösterile, çünki sözniñ yazılışı ve aytılışı arasında çoq yerde farq ola; böyle luğatımız da daa yoq);

Eki tilli frazeologizmler luğatı (bu luğat da bizde yoq);

Frazeologizmlerniñ izalı luğatı (bu luğat da bizde yoq);

Şiveler luğatı (meselâ, çöl, orta yolaq ya da yalı boyu şivesiniñ luğatı; (bu luğatlar da bizde yoq));

Sinonimler luğatı;

Antonimler luğatı ve ilâhre.

Şükür Allağa, bugün qolumızda bir qaç tertip eticiniñ yapqan luğatları bar.

* * *

Luğatnı tertip etken soñ onıñ daa bir müim işi bar: onı kerekli nushada bastırıp çıqarmaq kerek. Poligrafiya işleri ücüz degil, oña para kerek. Basmahaneciler: “500 nushadan eksik çıqarmağa elverişli degil, iç olmağanda 300 nusha olmaq kerek”, – deyler. Bastırmaq içün para kerek. Bugünki madiy vaziyetimiz epimizge belli, er adamda para tapıla qoymay.

Kene yahşı Reskomnatsımız bar da, kitaplarımızğa para ayırıp tura. Lâkin Reskomnatsnıñ aqçası episi kereklerimizge yetişmey. Ondan sebep müelliflerge bir yol qala: küçü yetse, kitabını öz parasına çıqara.

Ay-ay, bir fondumız olsa edi, anda toplanğan paranı böyle kerekli neşirlerge masraf etse edik, işimiz çanalamaz edi. Bugün ise öyle fondumız yoq. Türkiyede ve başqa memleketlerde parası olğan vatandaşlarımız bar. Kimerleriniñ zavod ve fabrikaları bar, keliri millionlarnen esaplana. Ne olur edi olar bizge yardım etse, musulmanlıq borcunı ödese. Yardımğa muhtac milletimiz ise bu yahşılıqnı unutmaz edi, minnetdar olur edi.

* * *

Yaşayış toqtamağanı kibi, bizge de, sayğılı vatandaşlar, toqtamağa olmay, qolumızdan kelgenini yapmaq kerekmiz. Ulu mütefikkirimiz İsmail Gasprinskiy aytqanı kibi: “Halqıña yardım etmege isteseñ, qoluñdan kelgenini yap”. Men qoşıp: “Qoluñdan kelgenini yap, tek qol qaçlap oturma!” – der edim.

Rabbimiz: “Dalap et, qulum, qısmetiñni bereyim!” – degen. Epimiz dalap etsek, istegimizge irişirmiz, er şeyimiz olur.

· Yıllar devamında azırlanğan luğat çıqtı

Keçenleri Seyran ocanıñ yıllar devamında tertip etip kelgen üç cıltlı (tomlu) “Rusça-qırımtatarca luğat”ı 500 nusha tirajınen basılıp çıqtı. Luğatqa mümkün olğanı qadar çoq söz, söz birikmesi, durğun birikme, frazeologizmni kirsetmek – müellifniñ esas maqsadı edi ve şu maqsadına o, belli bir derecede irişti demege mümkün.

Luğatnıñ umumiy kölemi 1334 saife, üçinde 80000-den ziyade söz ve söz birikmesi yer tapqan.

Sözlerniñ qarşısında berilgen luğat maqalelerinde müellif şu söznen yapılğan söz birikmeleri, cümleler ketire. Olarnıñ çoqusı bugünki til ameliyatında sıq-sıq qullanıla.

Ayrı sözlerniñ qarşısında edebiy tilde qullanılğan sözlerniñ yanında şivede qullanılğan ve eskirgen variantı berile. Meselâ:

соль tuz, (диал. tız), (уст. mil)…

Kimer yerde ayrı yazıcı ve şairlerimizniñ öz eserinde qullanğan sözü de berile. Meselâ, Yunus Qandımnıñ (Ю.К.) qullanğan sözü:

собрание (сход) toplaşuv, (диал. toplantı), (içtimaiyye – Ю.К.)…

Bazı luğat maqaleleriniñ soñunda, <> işaretinden soñ frazeologizmler ve atalar sözleri berile. Meselâ:

сосна ….. <> заблудиться в трёх соснах tüz yerde yolunı şaşırmaq….

Tilimizni ögrenmege istegenlerge bu luğatnıñ faydası olur degen ümüttemiz.

Onıñnen beraber, müellif oquyıcılarnıñ qaydlarını, tekliflerini, ve atta sağlam tenqitlerini de luğatta berilgen adreske yiberilgenini rica ete ve sabırsızlıqnen bekley.

Luğat satlıqqa çıqarıldı. Onı Kevser apteden ve İsmail Gasprinskiy adında kitaphaneden satın almaq mümkün.

· Şiirler, yırlar

Oquv yılı bitti – ögde yaz tatili.

Aydıñız, balalar,

deñizge barayıq,

Dalğalar içinde

bir yaldap toyayıq.

İstegen qızınsın,

istegen oynasın,

İstegen qumlarğa

kömülsin ve yatsın.

Yuriñiz, balalar,

deñizge barayıq,

Dalğalar içinde

bir yaldap toyayıq.

Yolda saqt oluñız!

Yolnı keçmek kerek olsa,

Keçitlerden keçiñiz,

Svetoforda yeşil yansa,

Soñ areket etiñiz.

Qırmızı yansa – toqtañız!

Aşıqmañız, pek havflı,

Unutmañız, biz yoldamız,

Sabır etkenler aqlı.

Sarı yansa, biraz turıp,

Yeşilni beklemeli,

Yeşilde de diqqat etip,

Yolnı devam etmeli.

Yolğa çıqqan er bir bala

Bularnı bilmek kerek,

Maşinalar yürgen yoldan

Saqt olıp keçmek kerek!

Sağ oluñız siz, ocam!

Oqup bilgi almaqnı,

İşni yahşı yapmaqnı,

Aqiqatlı olmaqnı

Ögrendim sizden, ocam.

Merametli olmaqnı,

Büyüklerni saymaqnı

Em de hatır tapmaqnı

Ögrendim sizden, ocam.

Dostluqnı, mabetlikni,

Yahşı adet kütmekni,

İnsanlarnı sevmekni

Ögrendim sizden, ocam.

Sağ oluñız siz, ocam!

Bar oluñız siz, ocam,

Sizge olğan sevgimni

Yüregimde saqlaycam!

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

Aqlıñızda qalsın

1. Sözlerniñ soñundaki sağır tutuqlardan (p, t, k, q, ç ve il.) soñ

kelgen affiksler (i, ı, u, ü ve il.) sozuğınen başlasa, şu tutuqlar yanğıravuqlaşa.

Meselâ: kitap – kitabı, mektep – mektebi, maqsat – maqsadı,

ötmek – ötmegi, qatıq – qatığı, ilâç – ilâcı,

borç – borcu ve il.

2. Diger sözlerniñ soñundaki sağır tutuqlardan (p, t, k, q, ç ve il.) soñ

kelgen affiksler (i, ı, u, ü ve il.) sozuğınen başlasa da, olar yanğıravuqlaşmay.

Meselâ: dut – dutu, ot – otu, tat – tatı, set – seti, qat – qatı, tot – totu,

put – putu, zamet – zameti, ziyafet – ziyafeti, ziyaret – ziyareti,

zulmet – zulmeti, ibret – ibreti, ikmet – ikmeti, saç – saçı,

haç – haçı, kiramet – kirameti, Amet – Ameti, İsmet – İsmeti ve il.

Bu sözlerni aqılda tutmaq kerek, kerek olğanda luğatta tapıp baqmaq kerek.

· Atalar sözleri

Borç almaq qolay, qaytarmaq küç – Взять в долг легко, вернуть трудно

Şain (qarğa) uçuşından belli – Видно сокола (ворону) по полёту

Köy köpeksiz olmaz – В семье не без урода

Adamnıñ yüregini bilip olamazsıñ – В сердце не влезешь

Yigitler işte bilinir – В труде рождаются герои

Yüz yıl yaşa, yüz yıl oqu – Век живи, век учись

İt itni aşamaz – Волк волка не съест

· Frazeologizmler

Çelteknen suv taşımaq – В решете воду носить

Boğurdaqtan borç içinde – Весь в долгу по самое горло; В долгах как в шелках

(Birini) közlerinen aşaycaq – Так и впился в кого-то (глазами)

(Birini) eşek kibi işletmek – Возить воду на ком-то

(Bir işniñ) tar yeri – Узкое место в чём-то

Bir ağızdan – В один голос

Onıñ işi bitken – Его песенка спета

Qaşqır kibi baqmaq – Волком смотреть

· Ösümliklerniñ adları

персик – şeftali – персик

петрушка – mağdanoz – петрушка

петуния – petunya – петунiя

пион – şaqayıq, patlaq çanaq, ayuv gülü, drandafla – пiвонiя

пихта – aqçam – смерека, ялиця

платан – çınar – платан

плаун – qurt ayağı – плаун, п’ядич

поганка – ağuv mantar – поганка