23 YİGİRMİ ÜÇÜNCİ DERS

· Laf etmege bilmegenniñ sayğısı olur

Bir baqışta laf etmege bilmegen adam dünyada yoq kibi körüne. Epimiz balalıqtan başlap laf etmege ögrenip kelemiz. Lâkin biz bir-birimizge beñzemegenimiz kibi de, lafımızda da farq bar.

Meselâ, biri laf etkende, küleryüzlü ola, ağzından sözler degil de, bal çıbıra, lafı pek meraqlı. Digeriniñ yüzü külmey, lafı buz kibi suvuq, onı diñlegende teniñ çimirdey. Daa digeri sıtıq çıraylı, sert-sert laf ete. Biriniñ lafı uzundan-uzun bezgelek ola, saatlarnen bitmek bilmey – adam onıñ lafından tüñüle, usana. Digeriniñ ağzından bir laf çıqmaz, indemey oturır. Biri kelişsin-kelişmesin tek men laf eteyim, sen diñle degen kibi, saatlarnen aytır. Digeri tasırdavuq subetdeşiniñ canını ağırtmayım dep, onıñ damsız lafını diñlemege özüni mecbur eter.

Ne sebepten böyle ola? Ne içün insanlarnıñ özleri de, tabiatları da, lafları da çeşit-çeşit ola? Pedagogika bu suallerge böyle cevap bere: adamnıñ tabiatı da, lafı da, onıñ areket tarzı da – episi terbiyenen bağlı. “Quş yuvasında körgenini küte” degenleri kibi, adam nasıl terbiye körse, öyle ola.

Lâkin epimizniñ istegi bir – menim lafım meraqlı, tesirli olsun deymiz. Bunı köz ögüne tutıp, ömürimizniñ soñki kününece yahşı laf etmege ögrenmege boldurmamaq kerek. O vaqıtta lafımız qusursız olur, halq arasında sayğımız artar.

· Şiirler, yırlar

Korney Çukovskiy

Seyran Üseinovnıñ tercimesi

Tsokotuha çibinçigi

(Başı 20-nci derste)

Çırçırnaçıq çırılday,

Qaça, baqmay artına,

Köpürge taba sıçray

Ve anda sesi tına.

Örümçekniñ aqlında şaqa degil,

Çibinniñ el-ayağın bağlay qatil,

Çibinçikniñ yüregine keskin tişler saplana,

Onıñ qanını içip, örümçek ep tavlana.

Çibin ise pek qıçıra, boğazı yırtılacaq,

Mına-mına qatil onıñ cançığını alacaq.

Apansızdan uçıp kele Sivrisinek,

Qolunda da bir fenerçik olsa kerek:

“Qayda qatil? Qan içici, qayda o?

Pancasından yoq qorqum!” – dedi o.

Şu sözlernen örümçekni,

Bir tamam şaşmalattı,

Qılıçını çıqardı da

Başını kesip attı.

Çibinge qol uzatıp,

Onı birden tursattı,

Yüregini tınçlattı

Ve oña böyle ayttı:

“Örümçekniñ canın aldım,

Seni ondan qurtardım,

Endi ise kel, civanım,

Ol sen menim apayım!”

(Devamı bar)

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

Oquñız, aqlıñızda qalsın

Talebe dostundan soray:

– Bugün (aynıñ) qaçı?

– Buğun (aynıñ) yigirmi dördü.

– Ya bugün (aftanıñ) ne künü?

– Bugün salı.

Bir oğlan digerinden soray:

– Sen qaç yaşındasıñ?

– Men doquz yaşındam. Ya sen qaç yaşındasıñ?

– Men yaqında on birni toldurdım, on ekige ketem.

Aş aşağan soñ:

– Elhamdülillâ bereket bersin! Sağ oluñız. Aşıñız lezetli edi.

– Aş olsun, balam. Begenip aşağan olsañ, pek göñlüm hoş!

· Atalar sözleri

er şeyniñ soñu bar – всему есть конец

yañlışmağan bir Alla – только Богу не свойственно ошибаться

parayı veren düdügi çalar – у кого деньги, тот заказывает музыку

divarnı – nem, insannı – ğam yıqar – стену точит сырость, человека – горе

eki ayağını bir çızmağa soqmaq – ставить в невыносимые условия

dört divar arasında oturmaq (или qalmaq) – сидеть в четырёх стенах

dört köznen beklemek – все глаза проглядеть, смотреть во все глаза, ждать с нетерпением (заждаться)

dost ağlatır, duşman küldürir – друг заставляет плакать, враг – смеяться (т.е. друг говорит горькую правду, враг – льстит)

· Frazeologizmler

eki dünya bir olsa – никогда, ни за что на свете (Eki dünya bir olsa men anda barmam – я ни за что на свете туда не пойду)

dünya daim böyle olmaz – всё может измениться; всё течёт, всё изменяется

canına toymayıp ketmek – умереть, не насладившись жизнью

dört bir yaqqa – во все концы света

dünya turğance – на веки вечные; пока стоит земля (Dünya turğance tur – живи вечно)

dünyağa kelmek – появиться на свет, родиться

yañı dünya körmek – родить (ребёнка)

dünyanı körecek közü yoq – он ничего не хочет видеть, ему всё опостылело

alem güzeli – а) писаная красавица; б) королева красоты

dünyadan haberi bar – он всё знает; он слишком опытный

dünyadan haberi yoq – он ничего не знает; он слишком неопытный

· Ösümliklerniñ adları

клубень – tomar tamır – бульба

клубника – cilek – полуницi

клюква – yosun cilegi – клюква, журавлина

ковыль – qılğanot – ковила

козлобородник – tekesaqal – козелец

кокосова пальма – kokos (или hind cevizi) palması – кокосова пальма

колокольчик – çañ çiçegi – дзвоник

колос – başaq – колос

кольраби – alabaş qapısta – кольрабi

колючки – tikenler – колючкi

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

лысуха – qıl quyruq – лиска, лисуха

лошак – melez at – ослюк

лягушка – baqa – жаба (ропуха)

майский жук – mayıs böcegi – жук

макаки – makakalar – макаки

малиновка – nar bülbuli – вiльшанка, (лесная) берестянка

мамонт – mamont – мамонт

мангуста – fraun faresi – мангуста

марабу – marabu – марабу

мартышка – şamek – мавпа

· Anatomiya terminleri

плечевая кость – omuz kemigi – плечова кiстка

плечевой сустав – omuzbaş – плечовий суглоб

плечевое сплетение – omuzbaş örgüsi – плечева сплетення

плод – tuhum – плiд

плюсна – ayaq tarağı – плесно, плюсно

подбородок – saqal tübü – пiдборiддя, пiдборiдок

подвздошная кость – can süyek – клубова кiстка

подвздошная кишка – toq içek – клубова кишка

поджелудочная железа – mide astı bezi – пiдшлункова залоза

подошва – taban – пiдошва