English
Русский
Qırımtatarca
Reşid Murad (1915-2000)
Ленияра СЕЛИМОВА
филология илимлери намзети
КъМПУ,
Къырымтатар ве тюрк филологиясы
факультети
РЕШИД МУРАД
(1915-2000)
АЯТЫ ВЕ БЕДИИЙ ФААЛИЕТИНЕ БИР НАЗАР
ИЧЕРИК:
I. Шаирнинъ биографиясы акъкъында бир къач сёз
II. Решид Мураднынъ киши тасвирлериндеки маарети
III. Терджиман Решид Мурад
IV. Къулланылгъан эдебият
I. Шаирнинъ биографиясы акъкъында бир къач сёз
Шаир ве несирджи олгъан Решид Мурадов (8.07.1915, Къарасувбазар – 2000, Акъмесджит) «Решид Мурад» эдебий тахаллюсини къуллана эди. Къарасувнынъ Йылдырым мааллесинде догъып осьти.
Шаирнинъ озю, языджы ве актер олгъан Гъани Мураднынъ къардашыдыр.
1-нджи басамакъ мектебини битирген сонъ кичик Решид Акъмесджиттеки нумюне орта мектебине кире.
1930-да «Яш къуввет» газетесинде ильк шиири «Комсомолгъа киргенде» (даа сонъра ады «Меним яшлыгъым» олып денъиштириле) басыла [34]. 1933-те журналист А.И.Озенбашлы ярдымынен «Яш къуввет» газетесине ишке алына. 1935-те «Янъы дюнья» газетесине кече. 1935-те Къырым пединститутынынъ къырымтатар тили ве эдебияты факультетине кире. 1938-де «Яш къуввет» газетесининъ месуль секретари олуп чалыша. 1938-де Акъмесджитте «Яшлыкъ йырлары» шиир китабы нешир этиле. 1939-да «Ор чёллеринде» шиир китабы нешир этиле.
1940-та языджы Совет Языджылары Бирлигине аза ола. 1941-де «Лирика» шиир китабы нешир этиле.
Сюргюнликтен сонъ Ташкентте яшап, озьбек меджмуасы «Муштум»да чалыша.
Р. Мураднынъ 1958 йылында «Ленинъ байрагъы» газетасында ильк несир эсери олгъан «Йылдырым» икяеси басыла. Айны йылы (1958 с.) языджы СССР Журналистлер Бирлиги азасы ола.
1958-де Ташкентте «Человек и песня» китабында шиирлери рус тилине терджиме этилип басыла. 1961-де Ташкентте «Бир къучакъ чечек» шиир китабы нешир этиле. Языджынынъ эписи олуп 15 шиир китабы нешир этиле.
1968 йылында исе языджынынъ «Дагълар сонатасы» романы дердж олунды.
Р. Мурад Украина языджылары бирлиги азасы эди. Языджы 2000 сенеси Акъмесджитте вефат эте.
II. Решид Мураднынъ киши тасвирлериндеки маарети
Шаир ве несирджи Решид Мурад тамам озь девирнинъ инсаны оларакъ, о дуйгъу ве о генчлик авесинен эсерлерини яза. Совет деври мешур китап редакторымымз языджы ве романист Урие Эдемованынъ шу сатырларына къулакъ берейик ки, язгъаны эр бир сёз Решид Мурадны пек аля ифаделемектедир:
«… Р. Мурад шу яшлыкъ-комсомол рухуны аля бу куньгедже девам этмекте. Авторнынъ буюк эсерлери яшлыкъ ве онынъ илери кеткен отряды – комсомолнынъ эмек мейданларында, алевли джебелерде, келеджекни къурув ёлунда косьтерген эрликлеринен нефес алмакъта, чын достлукъ, пак севги ана-Ватангъа джан-къаннен садыкълыкъны юксек пафоснен ифаде этмектелер. Онынъ базы сатырларында кимер алчакълыкълар, илекярлыкъларгъа нефрет атеши сачыла. Девирлер девамында совет яшлыгъынынъ, партия ёлбашчылыгъында, коммунизм къуруджылыгъында иштираки, эмек сабааты шаирнинъ бутюн яратыджылыгъында деерлик, заман образларынен тасвир олуна» [34].
Языджынынъ язгъаны эр бир икяе пек къолайлы бир шекильде «пьеса» я да «левха-сценка» оладжакъ хусусиеттедир. Чюнки тасвир тили, къараманларны сыфатлав ве манзараны козь огюмизге тёшеви бирден «озюмизден», «чын къырымтатар» яшайышына бизге такъдим эте. Икяелердеки къараманлары миллий менталитетимизни ташыгъан ве базыда, бундан долайы, хаталарны ишлеген басит инсанлардыр. Бизге, озюмизге, яшайыш ве тюшюниш тарзымызгъа якъын олгъанлары ичюн бу къараманларны санки даа эвель бильгенимиз киби бир фикирге къапыламыз.
Муэллиф эсли бир къырымтатар эркегини бутюн арекетлери, давранышы иле фикримизде джанландырмагъа башарды:
«… Къаракъаш ичери кирди, сатранч пижамасынынъ кителини скемлеге илип, телевизорнынъ къулагъыны бурды. …»
(«Виолончель ве къыз», 1972.).
«Раатлыкъ куню эди. Менден бир къат ашагъыда яшагъан къомшум Саледин агъанынъ къапусыны къакътым. Шу къартнен танышлыгъым даа якъында башлады. Учь ай эвельси. О гузель лакъырдысы, маналы аталар сёзлеринен мени озюне багълады. Я къадыны Шейде аптенинъ инсангъа олгъан муамелесини бир корьсе эдинъиз. …»
(«Саледин агъанынъ икяеси», 1975).
Языджы «Вилончель ве къыз» икяесинде ана ве огълу арасындаки кечкен тартышманы индже нокътасына къадар догъру бир шекильде ифаделей:
«… Огълуна къошаф береяткъан Тевиде аптенинъ элиндеки стакан ерге тюшип, гульгули сувы акъып кетти.
- Яхшы, бабанъ разы олса, истер официантка, уборщица ал.
- Бу да мени ишим. Севгенимни алырым. …»
(«Виолончель ве къыз», 1972.).
«…
- Баришняси да ким я, дамгъа чыкъса ерде къаладжакъ папичи ёкъ къыз, кимсесиз. Детдом махсулы. Не экен, бу яз консерваторияны битирсе, фортфортлы кемане чаладжакъ. Къыз башынен шунъа да къач сенелер эринмей окъугъанына бакъ. Уста кеманеджилер ич окъумай бир губерниянынъ тоюны чалып юре эдилер. …»
(«Виолончель ве къыз», 1972.).
Авторнынъ несир эсерлерининъ де эсас къараманлары атеш юрекли комсомоллар, яшлардыр [34]. Языджы девир актуаллигини пек кескин козюнен якъалап, бу мевзулар земане генчлигини меракъландыраджагъыны бильди.
«… Бу учь яш адамнынъ омюрлери та балалыкъларындан бир-бирине сыкъ багълы. … Бекир кой хозяйствосы, Шейде медицина, Керим исе педагогика институтларыны битирдилер. … Учеви бир районгъа чалышмагъа кетмек истедилер. … Юксек тасилли учь яш мутехассыс озь келеджеклерини кой еринен багъладылар. … »
(«Муджизевий акъшам», 1975).
Решид Мураднынъ журналистика иджадыны (ве я фаалиетини) де козьден кечирсек айтыла биле ки, языджы - инсан характерлерининъ козетиджисидир. Чюнки йыллар девамында чешитли периодика ичюн язгъаны очерклер – бирер «эдебий анкета» тарзында язылгъан. 1981 йылында Ташкенте нешир этильген «Чебер эллер» джыйынтыгъында Р. Мураднынъ дёрт дане «эдебий анкета»сы басылды. Булар «Зиялылар» (тиббий лаборатория мудири Бекир Хыярджы акъкъында), «Инженер» (къуруджылыкъ инженери Нариман Умеров акъкъында), «Агроном» (агроном Зевджет Къуртумеров акъкъында) ве «Ветеринар» (ветеринар Ибраим Решитов акъкъында) очерклеридир. Пек къыскъа олгъан бу очерклерде языджы эмекчи-инсанларнынъ эм шахсий, эм де профессиональ аятындан сёз юрьсеткенде, кимлик хайсиетлерини косьтерген нокъталарны да унутмай анълата. Языджы къыскъа ве конкрет, амма айны заманда нефис-бедиий ифаденинъ устасыдыр.
Решид Мурадны къырымтатар эдебиятынынъ мешур несирджиси оларакъ къабул этмемиз керек, ки икяелери иле повестьлери, роман ве очерклери – тувгъан эдебиятымызнынъ земаневий деврини ляйыгъы иле темсиль эткен бедиий бир хазинедир.
III. Терджиман Решид Мурад
Решид Мураднынъ эр не къадар башарылы бир несирджи олувына баш эгсек де, языджынынъ иджадий омрюнде бир сыра назмий терджимелери де олды. Шаирлиги янында назм терджиманлыгъы ич де аркъада дегильдир.
Бу терджимелернинъ оригинал эсернинъ тилинден (я да русча терджимесинден) зайыф олмагъаныны айта билемиз. Решид Мурад, белли ки, лирик сёзнинъ, лирик шиирнинъ пек муваффыкъ бир устасыдыр.
Совет деврининъ энъ мешур йырлары олгъан «Каховка», «Орлёнок», «Песня о Родине» ве «Сулико» Решид Мураднынъ гъайрети иле къырымтатарджа айттырылды. Языджы буларны «Каховка», «Къарталчыкъ», «Ватан акъкъында йыр» ве «Сулико» оларакъ адландыра [34].
Къайсын Кулиевге багъышлангъан «Йылдыз»нынъ саифелеринде Решид Мураднынъ парлакъ бир терджимеси де ер алды. Терджимени такъдим этемиз.
МЕН ДАГЪЛАРНЕН СЁЙЛЕШКЕНДЕ
Мен дагъларнен сёйлешкенде –
Бар дюньянен сёйлешем.
Мени динълей таш, терек де,
Танъ аттыргъан ярыкъ эм.
Къаялыкъта доланырсам, -
Шу тынчлыкъта сёйленсем, -
Къаяларда, гуя, о ан,
Динълей мени бар алем.
Дагълар меним айткъанымны
Текрарлайлар эзберден.
Тек бу ерде къуванч-гъамны
Болюшем тувгъан ернен.
Ашагъыда арекетчен
Адий бир адамым мен.
Тек бу ерде пак гъайреттем, -
Къар киби пак сёзлернен.
Къаягъа чыкъсам эгер, -
Менимнен тынч сёйлеше
Бутюн келип-кечкен шейлер,
Келеджек бар шейлерде.
Сёйлешем шу саркъып тургъан
Ап-акъ икмет тёпенен, -
Дерсинъ о – джиан виджданы, -
Топрагъыны опем мен. [4].
Шаир, языджы, терджиман ве журналист Решид Мурад дюнья бакъышы кениш, аят теджрибеси буюк, дуйгъу дюньясы терен бир лирик эди. Шиириети – айры бир араштырманынъ мевзусы олгъаны ичюн, бу ерде Шаир Решид Мураднынъ шахсиетине токъунылмады. Анджакъ, къырымтатар нефасетининъ белли-башлы исми – Решид Мурад, деп эминликнен айта билемиз.
Шаир, языджы, терджиман ве журналист Решид Мураднынъ эдебий фаалиети узерине бу куньгедже даа эсаслы бир ильмий араштырма ве бу араштырманынъ бир нешри япылмады, биографиясы ве бедиияты узерине бир китап басылмады.
2010 йылы языджынынъ догъумынынъ 95 йыллыгъы къайд этиледжектир. Айрыджа, олюмининъ де 10-нджы йылында языджынынъ омюри ве эдебий фаалиети анъылса – миллет оларакъ бир басамакъ даа да юкселирмиз.
Умют этемиз ки, «Решид Мурад (1915-2000). Аяты ве бедиий фаалиети» адында гузель ве темелли бир ильмий чалышма дюнья юзи корир.
IV. Къулланылгъан эдебият
1. АХМАТОВА Анна. Къара юзюк риваети. Кене… (Решид Мураднынъ терджимелери) // Йылдыз. – 1977. - №1. – С. 54-55.
2. Биз не къадар Яш эдик. (Решид Мурад 70 яшында) // Йылдыз. – 1985. - №5. – С. 133-134.
3. ВИЕРУ Григоре. Эгер анам... Шиир. (Решид Мураднынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1977. - №1. – С. 70.
4. КУЛИЕВ Къайсын. Мен дагъларнен сёйлешкенде... Шиир. (Решид Мураднынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1998. - №1. – С. 105.
5. МУРАД Р. Виолончель ве къыз // Къуветли къоллар. Икяелер. Ташкент: «Гъафур Гъулам нешрияты», 1972. – С. 48-57
6. МУРАД Р. Инат торунлар. Икяелер. Повесть. Ташкент: «Гъ. Гъулам», 1975. – 149 с.
7. МУРАД Р. Сагъындым. Хатрымда. Шиирлер // Йылдыз. – 1976. - №1. – С. 45.
8. МУРАД Р. Факъат… «Испанёла» когертесинде. Акъкъая. Шааирлер // Йылдыз. – 1978. - №1. – С. 29-30.
9. МУРАД Р. Ярынны къургъанлар // Йылдыз. – 1978. - №2. – С. 130-134.
10. МУРАД Р. Сагъындым. Пейзаж. Къышлар... Ёлунъны… Шиирлер // Йылдыз. – 1979. - №2. – С. 96-97.
11. МУРАД Р. Дагълар юрту. Бир къаве. Не ерде къалдынъ сен? Шиирлер // Йылдыз. – 1981. - №6. – С. 39-41.
12. МУРАД Р. Зиялылар // Чебер эллер. Очерклер. Ташкент: «Гъафур Гъулам нешрияты», 1981. – С. 75-85.
13. МУРАД Р. Ленин бизим иле адымлай. Шиир // Йылдыз. – 1982. - №2. – С. 3.
14. МУРАД Р. Элли беш йыл // Йылдыз. – 1982. - №6. – С. 117-118.
15. МУРАД Р. Аят ёлларында. Поэма // Йылдыз. – 1983. - №6. – С. 23-28.
16. МУРАД Р. Къарталлар ятагъында. Повестке мукъаддеме // Йылдыз. – 1983. - №1. – С. 7-22.
17. МУРАД Р. Кечиккен… Икяе // Йылдыз. – 1983. - №5. – С. 10-214.
18. МУРАД Р. Къалемини сюнгюге чевирип. (Владимир Маяковскийнинъ догъгъанына 90 йыл олувы мунасебети иле) // Йылдыз. – 1983. - №4. – С. 94-95.
19. МУРАД Р. Йыл бою, омюр-билля. (Языджынынъ къайдларындан) // Йылдыз. – 1984. - №3. – С. 96-101.
20. МУРАД Р. Сиз меним анамсынъыз. Икяе // Йылдыз. – 1985. - №6. – С. 25-27.
21. МУРАД Р. Дженк акъибетлери балладасы. Топракъ. Феза. Огют-сонет. Шиирлер // Йылдыз. – 1985. - №1. – С. 84-87.
22. МУРАД Р. Сельбилик джаддесинде. Повесть // Йылдыз. – 1986. - №2. – С. 41-51.
23. МУРАД Р. Эмек нешелери. Дагълар лирикасы. Хатралар. Тюшюмде. Куньбаты тарафкъа… Шиирлер // Йылдыз. – 1986. - №6. – С. 33-37.
24. МУРАД Р. Ал байракъ. Байракъдар ве торуны. Къарт ишчи анъа. Нидже йылдыр… Окъулгъан саифелер. Омюр хатрасы. Октябрь. Шиирлер // Йылдыз. – 1987. - №4. – С. 24-26.
25. МУРАД Р. Адалет. Шиир. (Октябрьнинъ 70 йыллыгъына) // Йылдыз. – 1987. - №5. – С. 3.
26. МУРАД Р. Шиириет ве яшлыкъ // Йылдыз. – 1987. - №2. – С. 85-87.
27. МУРАД Р. Кок аланларда. Повесть // Йылдыз. – 1988. - №2. – С. 49-59.
28. МУРАД Р. Буюк алтын иссе // Йылдыз. – 1988. - №6. – С. 132-133.
29. МУРАД Р. Атешин шаир (Амди Гирайбай акъкъында) // Йылдыз. – 1988. - №5. – С. 106-109.
30. МУРАД Р. Къырым. Асретлик йыллары. Мусса, сенинъ алевинъ. Бекле бизни, Къырымым! Къырымыстан. Шиирлер // Йылдыз. – 1991. - №5. – С. 54-56.
31. ОСМАНОВ А. Устаз шаир ве языджы. (Решид Мураднынъ 80 йыллыгъы мунасебетинен) // Йылдыз. – 1996. - №2. – С. 191-194.
32. Решид Мурад. (Вефаты мунасебетинен) // Йылдыз. – 2000. - №1. – С. 156-157.
33. ХИКМЕТ Назим. Керем киби... Шиир. (Решид Мураднынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1977. - №1. – С. 55-56.
34. ЭДЕМОВА У. Йыллыр гурьдели… // Решид Мурад. Инат торунлар. Икяелер. Повесть. Ташкент: «Гъ. Гъулам», 1975. – С. 5-6.
35. Эшкълы инсан. (Решид Мурад 75 яшында) // Йылдыз. – 1990. - №6. – С. 134-135.
36. ЮНУС Ш. Назмиетимиз ве несирджилигимиз тарихындан. Акъмесджит: «Тезис», 2008. – 175 с.
37. ЮНУСОВА Л.С. Крымскотатарская литература. Симферополь: «Доля», 2002. – 343 с.
