English
Русский
Qırımtatarca
Yunus Qandım şiiriyetine has simvolika
Ленияра СЕЛИМОВА
Филология илимлери намзети.
КъМПУ,
Къырымтатар ве тюрк
эдебияты кафедрасы
Юнус Къандым шиириетине хас символика
Юнус Къандым шиириетининъ символикасы мевзусы терен бир шекильде, академик бир ортамда араштырылып, ильмий нетиджелер косьтереджектир илерики йылларда. Анджакъ бу макъалемизде шаирнинъ тек эки мевзусына токъунмагъа истедик.
Шаирде «Ватан» ве «Шаир» сёзлери не киби черчивелерге синъдирильди. Бу эки къаврамны шаир насыл бир эльбиселерге кийдире ве недай образларда (сымаларда) яшата. Ашагъыда анализ этмеге тырышаджакъмыз.
«Ватан»
Шаирнинъ назмындаки символикасы пек зенгин ве эпей кениш маналы.
Шаирнинъ Ватан-Къырым ве я тувгъан юрт-Къырым акъкъындаки шиирлеринде Къырым ярымадасы даима эсли-башлы, кедерли бир акъсакъал образында къаршымызда тура. «Къырым» - эсли, къарт бир эркектир. Я да ёргъун ве эсли бир анадыр. Бу эркекнинъ башындан келип-кечкен о къадар чокъ тарихий ве айны заманда аджыныкълы адисе олгъан ки, шаир «Чал Къырымым» деп оны адландыра. Айрыджа, миллий урф-адетлеримизге уйгъун оларакъ буюклеримизге недай давранылса, эсли Къырымгъа да айны шай урьмет косьтериле:
Нелер келип, нелер кечти
Акълынъдан, Къырымым? («Нелер кельди акълынъа, Къырымым?» шиири)
Сен – Анасынъ! Ана исе яврундан
Олип кетсе севги сормаз бир дирем. («Ватан»);
Лякин тувгъан ватан –
Тувгъан Анадыр, балам («Огълум Тимургъа»);
Ана-Къырым олмаса, биз
Сырыкъ киби чюрюрмиз («Уянынъыз, ватандашлар»);
Бугунь Ватан сизге ана киби ялвара («Эгер бугунь»);
Ёргъун Ватан ёргъун козьлерини
Тике меним ёргъун козьлериме. («Ёргъун Ватан…»);
Я да, там-терс, «Къырым» - сабий, меджалсыз бир бала образына кирсетильген:
Къырым, Къырым, - дие къуруй джан чокъракълар,
Къальплеримиз къая киби эп чатлай.
Мермер киби когере ал янакълар,
Кимсеси ёкъ къызчыкъ киби юрт агълай. («Къызчыкъ киби агълай юрт»);
Опем сенинъ оксюз къалгъан
Дагъларынъны, ташынъны. («Селям санъа, Къара денъиз»).
Бу ерде шунъа диккъат бермелимиз ки, шаир пек индже бир сызыкъ иле эм уфакъ баланынъ, эм де къарт бир инсаннынъ бир «къорчалайыджы»гъа, бир «ярдымджы»гъа олгъан мухтаджлыгъыны косьтермектедир.
Ю. Къандымда Ватан – азиздир. Буны диний сёз ве ибарелернинъ чокълугъы, къулланылгъан ислямий терминлер ачыкъча исбатлай:
Чатыр дагънынъ абдест суву… («Салгъырнынъ сувлары…»);
Эр нефесинъ дерсинъ дува,
Къанат такъа йырларыма.
… Ах, Къырымым! («Назиклик»);
Джандан азиз дагъларым,
Меним Къара денъизим, («Джандан азиз…»);
Топрагъынъны сильдим сокъур козьлериме,
Аят кирди токътаяткъан юрегиме.
Алем тарлыкъ этти аджиз сёзлериме,
Джансыз ташлар сеслендилер сеслериме,
Азизлернинъ азизисинъ меним Къырымым. («Къырымым»);
Ве шаирде даима эр бир шей, атта шеит тюшкен аскерлернинъ агъыр олюми биле – Ватангъа бир «гъыда» оларакъ къабул олуна:
Юрегинъде къуршунлардан къалгъан излерде
Осип чыкъар Ватан девлет фиданлары.
Сют киби хош джылылыкънынъ алыр козьлерден
Гъыда олур онъа шеит, къараманнынъ къанлары. («Юрегинъде къуршунлардан…»)
«Шаир»
Юнус Къандымнынъ шиириетине къуру статистика араштырмасы (анализи) уйгъуланса, аман тесбит этилир ки, шаирде энъ чокъ «ёл» сёзю къулланыла.
Дюнья классиклерни де дикъкъаткъа алсакъ, «ёл» къаврамы «Кезиджи», «Сейях», «Пилигрим», «Ёлджу», «Дервиш» олгъан шаирлернинъ энъ севген келимесидир.
Юнус Къандымнынъ дюнья бакъышы тек фельсефий черчиведе тедкъикъ этиле биле. Шаир, «аят – бир ёлдыр, оны ляйыкъ яшайышынънен битирмелисинъ» деген фикирде сабиттир. Бундан себеп, Юнус Къандым ичюн «Сейях», «Ёлджу» ве я «Пилигримм» деп айта билемиз.
Шаирде «ёл» эм аят, эм сеяат, эм ёргъунлыкъ иле къартлыкъ, эм къайтув, эм де янъы уфукъларгъа ачылмакъ манасыны ташый.
Меним ёлум узун олып корюне,
Ольчюси ёкъ,
Орькечи ёкъ,
Дерсинъ йылдырым. («Ёл»);
Кябе ёлу козьяш олып акъа меним козьлеримден («Ёл четинде»);
Мен чыкъам ёлгъа, дюньямны ташлап,
Айлана фелек, оф, копчекке ошап.
Ёл, ёл, къысметимсинъ,
Ёл, ёл, такъдиримсинъ,
Ёл, ёл, омюримсинъ, ёл. («Ёл», «Босагъам меним…»);
Ёллар ойлар киби сара («Ёргъунлыкъ»);
Эджель кенди эджелини арамакъ ичюн,
Ёлгъа чыкъар… («Къальбим нечюн сусасынъ?»);
Къальбим, санъа не бар тозлу ёлларда? («Къальбим нечюн сусасынъ?»);
Ёлларнынъ кесишкен еринде чапып
«Имае этменъиз» мени сиз менден… («Янъгъыз къашкъыр»);
Узун, тозлу ёлдан-изден
Къалдыкъ бизлер («Элеман»);
Козьлерини саифедай къапата…
Ёлгъа чыкъа… Озю де бир ёл ола. («Шаир достума»);
Дымма сагъыр турам чатал ёлларда («Чатал ёлларда»).
Сейях-шаир Юнус Къандымнынъ шиириети пек зенгин назмий тешбихлер иле сюсленген. Бу исе шаирнинъ ич дюньясынынъ сынъырсыз олгъанына делялет эте.
Бу мевзудаки араштырмамыз девам этмектедир.
IV. Къулланылгъан эдебият
1. Дагъджы Джынгъыз. Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы. Языджынынъ кенди элинен. (тюркчеден Ю.Къандымнынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1998. - №9-10. – С. 99-123.
2. Дагъджы Джынгъыз. Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы. Языджынынъ кенди элинен. (тюркчеден Ю.Къандымнынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1999. - №1. - – С. 21-44.
3. Дагъджы Джынгъыз. Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы. Языджынынъ кенди элинен. (тюркчеден Ю.Къандымнынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1999. - №2. – С. 66-74.
4. Къандым Юнус. Эйкельтраш дегилим Шиир. // Йылдыз. – 1981. - №3. – С. 135.
5. Къарылгъачлар. Ташкент: «Гъ. Гъулам нешрияты», 1982. – 45 с.
Къандым Юнус. Шамнынъ монологы. Экевлешип. Шиирлер. // Йылдыз. – 1983. - №2. – С. 98.
6. Къандым Юнус. Инанамыз. Юрек. Япрачыкъ. Шиирлер. (Яшларнынъ яратыджылыгъы) // Йылдыз. – 1984. - №5. – С. 26.
7. Къандымов Юнус. Инсан даима арекетте // Йылдыз. – 1985. - №5. – С. 106-109.
8. Къандымов Юнус. Тарихны яратыджылар // Йылдыз. – 1986. - №2. – С. 29-33.
9. Къандымов Юнус. Бригадирнинъ муавини // Йылдыз. – 1986. - №6. – С. 24-27.
10. Къандым Юнус. Кучелек. Яювчыкъ. Язмагъа огренемиз. Шиирлер (Балаалргъа) // Йылдыз. – 1986. - №1. – С. 127.
11. Къандым Юнус. Къарталдан огрен. Тойдаки ойлар. Не акъкъында тюшюнесинъиз ана эллери. Ханджер. Хытап. Шиирлер. // Йылдыз. – 1987. - №2. – С. 33-35.
12. Къандым Юнус. Сары анъ (Шиирлер). Киïв, 1997. – 157 с.
13. Къандым Юнус. Умют йипи. Шиирлер ве дестанлар. Симферополь: «Доля», 2001. – 272 с.
14. Къандым Юнус. Тынчлыкъ баари. Уян, топракъ! Фельсефенинъ адий сою. Коген. Аскернинъ анты. Ватаным. Шиирлер. // Йылдыз. – 1988. - №2. – С. 63-64.
15. Къандымов Юнус. Сен денъизге бенъзейсинъ. Ташкент: «Гъ. Гъулам Нешрияты», 1988.
16. Къандым Юнус. Орман шувулдай. Поэма. // Йылдыз. – 1989. - №1. – С. 41-45.
17. Къандым Юнус. Айтынъ манъа. Тарпанлар. «Къар-къар!». Эйран олма. Нагъме. Самолётта. Тизлерим. Севгилиме. Балыкъ. Шиирлер. // Йылдыз. – 1990. - №1. – С. 77-80.
18. Къандым Юнус. Азер ялыларында. Мектюп-поэма. Шиирлер. // Йылдыз. – 1990. - №6. – С. 84-89.
19. Къандым Юнус. Къошмалар. Шиирлер. // Йылдыз. – 1992. - №4. – С. 180-184.
20. Къандым Юнус. Джынгъыз Дагъджы: «Мен Къырымны ичимде ташыйым» // Йылдыз. – 1992. - №5-6. – С. 3-8.
21. Къандым Юнус. Чын меслеар арзусына етеримми, аджеба? Тынчлан. Танъ агъарды. Мен бар эдим, мен ёкъ эдим. Кельпеденлер. Селям, Салгъыр. Рузгяр. Бир бильгенден… Шиирлер. // Йылдыз. – 1994. - №5. – С. 152-157.
22. Къандым Юнус. Миллий куреш саифелери. (Джынгъыз Дагъджынынъ «Юртуны гъайып эткен адам» романыны окъуйыджыларгъа такъдим) // Йылдыз. – 1995. - №4. – С. 15.
23. Къандым Юнус. Джынгъыз Дагъджы: «Язгъан шейлеримгинъ эписи акъикъат олгъанына емин этем» (языджынынъ аяты ве фаалиетине бир назар) // Йылдыз. – 1997. - №2. – С. 3-17.
24. Къандым Юнус. Михайло Кацюбинский ве къырымтатарлар. // Йылдыз. – 1998. - №4. – С. 47-49.
25. Къандым Юнус. Къайдасынъыз, Эшреф агъа? Далгъарал. Беджерексизлик. Суаль. Миллетке. Сокъурлыкъ. Кунеш ягъа. Ёргъунлыкъ. Къара булут. Татарлар, сизге не ола? Не ал бу? Адымлар. Гъазель. Хан Джами левхалары. Шиирлер. // Йылдыз. – 1997. - №1. – С. 122-134.
26. Къандым Юнус. Куреш мейданы отаймаз. Къырымтатар халкъы I Къурултайыынъ 80 йыллыгъы мунасебетинен. // Йылдыз. – 1997. - №6. – С. 3-30.
27. Къандым Юнус. Номан Челебиджихан. (Терджимеиалына бир назар) // Йылдыз. – 1998. - №2. – С. 22-34.
28. Къандым Юнус. Номан Челебиджихан. (Терджимеиалына бир назар) // Йылдыз. – 1998. - №6. – С. 3-12.
29. Къандым Юнус. Уриет нефеси. Къурултайджылар девиринде (1917-1918) ве ондан сонъра къырымтатар къадын-къызлары меселесине даир. // Йылдыз. – 1998. - №3. – С. 4-17.
30. Къандым Юнус. 43-нджи талебе. (Бекир Чобан-заденинъ ильмий ве бедиий иджадына даир базы къайдлар) // Йылдыз. – 1998. - №4. – С. 71-82.
31. Къандым Юнус. Исмаил Зиядин акъкъында бир къач сёз. (Добруджа къырымтатар эдебияты) // Йылдыз. – 1998. - №8. – С. 8-12.
32. Къандым Юнус. Семереликке ынтылмалымыз // Йылдыз. – 1999. - №6. – С. 71-75.
33. Къандым Юнус. Юрегиме. Мен исе динъленем. Къайтып кельдик амма… Тепменъиз. Булутлар (къошма). Арабалар. Янъы шиирлер. // Йылдыз. – 1999. - №6. – С. 86-92.
34. Къандым Юнус. Эшитесинъми, Салгъыр. (Украин шаири Мыкола Мирошныченконынъ 55 йыллыгъы мунасебетинен) // Йылдыз. – 2001. - №6. – С. 105-111.
35. Къандым Юнус. Куреш мейданыны от басмаз. Акъмесджит: «Къырымдевокъувпеднешир», 2002. – 256 с.
36. Къандым Юнус. Бизим фиданлар. (Яш къалемлер Сейран Сулейман ве Таир Керимнинъ яратыджылыкълары акъкъында) // Йылдыз. – 2002. - №1. – С. 133-134.
37. Къандым Юнус. Шанлы эдждатларымызнынъ мунасип торунлары исек… // Йылдыз. – 2002. - №6. – С. 107-109.
38. Къандым Юнус. Къырымтатар мектеп талебелерининъ I Бутюнкъырым эдебий конкурсы ве онынъ екюнлери акъкъында базы муляазалар // Йылдыз. – 2003. - №1. – С. 113-119.
39. Къандым Юнус. Мемет Нузетнинъ сёз эльмазлары (Мемет Нузетнинъ 115 йыллыгъына багъышлана) // Йылдыз. – 2003. - №2. – С. 130-142.
40. Къандым Юнус. Алты япракъ. Сонетлер. // Йылдыз. – 2004. - №4. – С. 40-43.
41. Къандым Юнус. Юрекнен къаплангъан ер. Киев: «Этнос», 2008. – 240 с.
42. Къандымов Юнус. Кунешчик. Сельби. Къоянчыкъ. Аювчыкъ. Язмагъа огренемиз. Кучелек. // Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы. Акъмесджит: «Къырымдевокъувпед нешир», 2008. - С. 319-321.
43. Къандымова Сабрие (тертип этиджи). Юнус Къандым. Юкъу ёкътыр козьлерде. Акъмесджит: «Тарпан», 2009. – 192 с.
44. Къулиев Къайсын. Мен дагъларнен сёйлешкенде. Бу дюньядан. Къыргъызыстангъа. Бугунь шиирим – уруш мейданы. Мен ольгенде. Тувгъан юртума. Арапчадан. Къайда етсе. Отьмек. Тереклер ве къумчыкъ. Шиирлер. (Р.Мурад, Ч.Али., А. Велиев, Ю. Къандым терджимелери) // Йылдыз. – 1998. - №1. – С. 105-112.
45. Мырошныченко Мыкола. Адалет нурынынъ кольгеси олмай // Сары анъ (Шиирлер). Киïв, 1997. – С. 20-35.
46. Туманова Зоя. Учмагъа истейлер. Баарь ве айрылыкъ. Менсиз. Къуруджылыкъта кузь. Шиирлер. (Ю. Къандым терджимеси) // Йылдыз. – 1987. - №3. – С. 68-69.
47. Угай Дегук. Гармонь Ананы хатырлап. Къамбур терек. Баласыны эмизген ананы корип… Шиирлер. (Ю. Къандым терджимеси) // Йылдыз. – 1988. - №2. – С. 106-107.
48. Украинка Леся. Шотланд къыралы Роберт Брюс. Дестан (украин тилинден Ю. Къандым терджимеси) // Йылдыз. – 2003. - №6. – С. 27-39.
49. Эдемова Урие. Иджаткярлыкъ исрарлыкънен чалышув демектир // Къандым Юнус. Умют йипи. Шиирлер ве дестанлар. Симферополь: «Доля», 2001. – С. 4-13.
