English
Русский
Qırımtatarca
Ali Ekber Sabir
АЗЕРБАЙДЖАН МИЗАХ ШИИРИНИНЪ УСТА ТЕМСИЛЬДЖИСИ
АЛИ ЭКБЕР САБИР
(1862-1911)
Сабир – миллетининъ дертлерини юрек теренликлеринде ис эткен, «агълап кульдюрген, кулип агълаткъан» шиирлеринен белли олгъан. Реалист-модерн азери шиирининъ ортагъа чыкъышы Сабирнинъ эдебий фаалиетинен догърудан алякъалыдыр. О, ич бир эдебий экольге менсюп олмагъан бир шаир эди. Озь ёлуны, ве азери мизах шиирининъ ёлуны, озю ачып, озь «эдебий мектебининъ» эсасларыны энъ мукеммель шекильде осьтюрди.
Зейнельабдин огълу Тахир-заде Али Экбер Сабир Азербайджанынъ шаркъындаки Шамахы шеэринде 30 майыс 1862-де догъды. Бабасы сабун япып, озь кучюк тюкянында о сабуны саткъан Зейнельабдин эди.
1875-1880 сенелери кичкене Али Экбер маалле мектебине къатнамагъа башлай. Бу янъы методлы усул-и джедит мектебининъ саиби мешур азери шаири Сеид Азим Ширвани (1835-1888) эди. Бу мектепте Али Экбер арапча ве фарсча огренди. Мектеп саиби С. А. Ширванинен танышты. Ве бу мектепте окъугъанда ильк уфакъ шиирлерини язмагъа башлады. Озь шиирлерини мектепте окъугъанда буюк шаир С. А. Ширванининъ дикъкъатыны чекти. Али Экбернинъ, ач бир баланынъ козюнен рамазан оручынынъ корюнишини о шиири бойле ифаде этти:
Туттум оруджу иремезенде, «Туттым оручны рамазанда,
Галды ики гёзлерим газанда, Къалды эки козюм къазанда,
Моллам да дойур язы язанда. Моллам да тоя язув язгъанда.»
С. А. Ширвани, кучюк шаирни такъдир ве тешвикъ этмек ичюн, классик эдебияткъа севгисини арттырмакъ ичюн онъа Низамийнинъ «Намсе» эсерини эдие эте.
Даа сонъраки йылларда А. Э. Сабир буюк шаир Саадийнинъ базы эсерлерини азербайджан тилине терджиме этип, иште бу терджимелеринен эдебий червелерде мешур олып, танылды.
А. Э. Сабирнинъ бабасы, онынъ, озю киби, бир тюкянджы я да, ич олмазса, бир дин адамы олмасыны истей эди. Али Экбернинъ бутюн эдебий мерагъына даима маниа олып къаршы чыкъа эди. Ойле къаршы олып къатты чыкъа эди ки, куньлерден бир кунь генч А. Э. Сабир, маалледен кечкен бир керваннен эвден къачып кете. Бабасы оны баягъы узакъ ёлдан тутып токътата ве артыкъ онынъ эдебий мерагъына къаршы олмайджагъыны айтып зар-зор эвге къайтара.
1885 сенесинде, 23 яштаки А. Э. Сабир Иран, Ыракъ ве Орта Асиянынъ базы ерлерини кезди. Узун заман Ашхабад, Мерв, Бухара, Самаркъанд ве Себзеварда къалып, о девирнинъ озьбек ве тюркмен зиялыларнен корюшти. А. Э. Сабирнинъ эдебий назары ве аяткъа олгъан назары бу шахысларнынъ саесинде кенишлей. А. Э. Сабирнинъ бабасы ольгенде, А. Э. Сабир мемлекетине къайтмагъа меджбур ола.
Азербайджангъа къайтып, бабасынынъ Шамахы шеэриндеки сабунджы тюкяныны эльге ала ве эвлене. Аилесинен йылларджа зорлукъ чеке ве факъырлыкъ ичинде яшай. Шиирлер яза. Бу шиирлеринде бутюн халкънынъ чеккен социаль адалетсизлик ве икътисадий кери къалмышлыкъ, Азербайджанынъ ич къарарткъан ярамай вазиети мевзулары ер ала.
1901 йылында А. Э. Сабир азери зиялылары олгъан А. Сеххет, Ф. Кечерли, С. М. Гъани-заде ве Террах киби шахысларнен таныша. Бу шахысларнынъ илериджи социаль фикирлери А. Э. Сабирнинъ эдебий яратыджылыгъына буюк тесирлер япа.
С. А. Ширваниден сонъра, А. Э. Сабирге энъ чокъ А. Сеххетнинъ тесири олды. А. Э. Сабирнинъ эдебий осювинде балабан пай романтик эсерлернинъ язувджысы А. Сеххетнинъ олды. Абдуллах Сеххет (1884-1918), эсаста Иранда тиббиет мезуны олгъан сонъ Шамахыда бир мектепте оджалыкъ япмагъа меджбур олып яшай эди. Бу уфакъ шеэрде А. Сеххет, бутюн эдебиятчыларнынъ топлангъаны, бир эдебий тёгерек тешкиль эте. Бу ерге кельген Сабир эдебият, сиясий вазиет ве ичтимаий ал акъкъында субет этюв имкяныны тапа эди. Бу топлашувларда, Авропа тиллерини бильген А. Сеххет, Авропалы ве рус эдиплерининъ бу мевзулар акъкъындаки сёзлерини китаплардан окъуп, азериджеге терджиме эте эди. Бу эдебий топлашувлар эр кеске киби Сабирге де буюк тесирлер япкъан эди.
О куньлерден сонъ Сабир эски эдебий тарзынен берабер гъазель ве мерсиелерни язмакъны ташлап, яратыджылыгъы ичюн янъы бир эдебий саа къыдырмагъа башлай. Иште бу янъы рухий алынен язгъаны Бейнельмилель («Халкъара») шиири 1903 сенеси, Тифлисте чыкъкъан Шерги Рус («Шаркъий Русие») газетесинде нешир этиле.
1905 сенеси Русиеде мейдангъа кельген ихтилял далгъасынен «Бейнельмилель» шиири Хейат («Аят») газетесинде текрар нешир этиле.
А. Э. Сабирнинъ «Мюсельмен ве эрмени ватандашларымыза» алт лейханен башлангъан Бейнельмилель шиири, чарлыкъ Русиенинъ Кавказлардаки янълыш политикасыны, мусульман иле эрменилерни бир-бирине душман этювини тенкъит эте.
1906-1911 йыллары - А. Э. Сабирнинъ, мешур иджвие меджмуасы Молла Нареддинде иштирак йылларыдыр. Бу меджмуанынъ чыкъышынен, А. Э. Сабирнинъ иджвие эсерлерининъ нешири ичюн буюк имкянлар ачылды.
А. Э. Сабир айны йылларда Иршад, Хейат, Зенбур, Дебистан ве Хегигат нешир органларында шиир ве макъалелерини нешир этювине рагъмен, онынъ яратыджылыгъынынъ энъ парлакъ заманы Молла Нареддиндеки иштираки олды. Бу меджмуада Джелиль Меммедгулузаде иле танышмасы ве чалышмасы эдебий истидадына буюк тесирлер этти. Шаир бу меджмуада къуветли сатирик кучюни косьтерип, къыскъа заман ичинде бутюн Азербайджанда ве Якъын Шаркътаки тюрклер арасында мешур олды.
Молла Нареддин меджмуасында А. Э. Сабир озь ады ерине Хопхоп, Агълар гюлейен, Бойнубуруг ве я Севдайи адларыны къуллана эди. Бу меджмуада Сабир бир чокъ иджвий икяе ве шиирини нешир этти.
Догъып оськен мемлекети Шамахыда топракъ саиби-буржуалар ве диний чеврелер шаирге эр вакъыт къаршы олдылар. Сабирнинъ эм тиджарий аятына (сабун япувы ве сатышы тюкянына), эм де эдебий эсерлерине серт чыкъа эдилер. Сабир мевджут олгъан диний, сиясий, аньаневий яшайышкъа кескин бир тавырнен къаршы чыкъа эди. Мааллий моллалар исе Сабирге теэссюфлерини бильдире эдилер. Сабир озь шеэринде «Умит» адында бир мектеп ачкъан эди, анджакъ онъа къаршы олгъан тиджарет ве дин адамлары бу мектепни истемедиклерини сёйледилер. Сабир мектепни къапатып, Бакугъа кочмеге меджбур къалды.
Бакуда Тазе Хейат («Янъы Аят»), Хагигат («Акъикъат») газетелеринде, Нешри Маариф («Маарифнинъ нешири») джемиетинде ве «Саадет» мектебинде чалыша. Бакуда да, бир чокъ ерде чалышкъанына рагъмен, А. Э. Сабир маддий зорлукълар ичинде яшады. Къараджигер раатсызлыгъына огърап, достлары ярдымынен шифа тапмагъа тырышты.
Узун заман ичинде парасызлыкънен хасталыкътан къуртулмагъа чалышкъан А. Э. Сабир 1911 йылында пек агъырлашып, мемлекети Шамахыгъа аилесинен берабер къайта. Айны йылы Шамахыда вефат эте.
1912 сенеси, А. Э. Сабирнинъ вефалы досту А. Сеххет А. Э. Сабирнинъ эсерлерини бир китапкъа топлап, ильк сефер шаирнинъ китабыны нешир эттире. Бакуда «Хопхопнаме» адынен чыкъкъан бу китапны, языкъ ки, шаирнинъ озю коремеди.
Хопхопнаме - А. Э. Сабирнинъ олюминден сонъра нешир этильген куллиятына берильген исим олды. Азербайджан газете ве меджмуаларында 1903-1911 сенелеринде басылгъан А. Э. Сабирнинъ актуаль меселелер, сиясий адиселер, дин, маариф, ичтимаий аят киби мевзуларда язылгъан сатирик шиирлери, ялынъыз Азербайджанда дегиль, Иран, Тюркие ве Русиенинъ бир чокъ тюркий ерлеринде белли эди.
Шиирлеринден себеп, А. Э. Сабирнинъ эм достлары, эм де душманлары пек чокъ эди. Душманлары: джаиль моллалар, Ирандаки шах режими тарафдарлары ве рус чарлыкъ идареджилери эди.
А. Э. Сабир азери иджвий шиирининъ буюк устасы эди. Онынъ иджвий шиири бедиий форма назарындан Азербайджанда ве дигер тюркий больгелерде хусусий бир ер ишгъаль этмектедир. Къуллангъан тили – джанлы, халкъ тилидир. А. Э. Сабирден эвель ич кимсе бу гузель шивенинъ хусусиетлерини бойле усталыкънен къулланмады. Мизахны къулланып, миллий нукъсанларны, ичтимаий проблемаларны эр кес анлагъан тильнен тенкъит этти. Халкъ джаиллигини, кери къалмышлыкъны, халкънынъ озюне косьтермеге тырышып, дуйгъуларыны саф ве басит тильнен ифаде этти.
Джаиль бир адамнынъ озь огълуны мектепке бермейгенини шойле иза эте:
«Огъул менимдир, эгер охутмурам, эль чекин!
Эйлемейин денгесер, охутмурам, эль чекин!...»
Шииринде анлаткъан киши ве я характерини, бу кишининъ акъыл севиесини, зекя вазиетини индже чизгинен тедкъикъ этип, энъ кескин кулькюнен илери плангъа чыкъара. Шиирлеринден алынгъан базы мысраларны шойле косьтере билемиз:
а) «Феле, озюню сен де бир инсанмы санырсан?...»
«Сефиль, озюни сен де бир адам саясынъ?...»
б) «Лагъ-лагъ данышыб башлама ферьяде, экинджи!.»
«Лагъ-лагъ лаф этип башлама агълавгъа, топракъчы-койлю!»
в) «Мен салим олум, джюмле-джахан батса да батсын…»
«Мен сагълам олайым да, джумле-алем батса да батсын…» ве саир.
А. Э. Сабир – зулум тюбюнде къалгъан халкънынъ шаири эди. Ичтимаий мусавийлик, миллий маариф, ана тильде тасиль, къадын-къыз азатлыгъы, бала тасиль-тербиеси киби мевзуларда олгъан фикирлерини эсерлеринен беян эте эди.
А. Э. Сабирнинъ эдебияттаки макъсады - Молла Нареддин меджмуасынынъ екяне фикир огретювинде язылгъан эмели киби эди: социаль адалет, миллий мустакъиллик ве миллий инкишаф.
Аджвий шиирнинъ тек устасы олгъан Али Экбер Сабир аслында керчекликнен (реализмнен), тарихий, сиясий ве фельсефий фикирлеринен халкъны айдынлатмакъ ичюн чалыша эди. Шаирнинъ къадын-къыз азатлыгъы иле алякъалы ве балалар ичюн язгъан бир чокъ эсери де бардыр.
А. Э. Сабирнинъ сиясий ве ичтимайи шиирлери:
1. Бейнельмилель («Халкъара»)
2. Не язым? («Не язайым?»)
3. Экинджи («Топракъчы»)
4. Агълашма («Агълашув»)
5. Бизе не? («Бизге не?»)
7. Диленчи («Диленджи»)
8. Бакы фехлелерине («Баку сефиллерине»)
9. Теранейи асиляне («Асиллерин йыры»)
10. Бильмирем («Бильмейим»)
11. Сабр эйле! («Сабыр эт!»)
12. Тёмейи-нехар («Куньдюз вакъты ашы»)
13. Мемдели («Мемед-Али»)
14. Сёз
15. Дильбер
16. Теранейи шаиране («Шаиране бир йыр»)
17. Яшадыкча харабейи Ширванда («Ширван харабесинде яшап»)
18. Рухум
19. Нейлердин, иляхи («Не эйлединъ, иляхий») ве дигерлер.
А. Э. Сабирнинъ маариф, тасиль ве бабалар шиирлери:
1. Ние мен дерсден гачтым? («Не ичюн мен дерстен къачтым?»)
2. Охутмурам, эль чекин! («Окъутмайджам, эль чекинъ!»)
3. Вах, бу ушагълар нече беззатдылар! («Вай, бу балалар насыл яптылар!»)
4. Хара гедир бу ушагълар… («Къайда кете бу балалар…»)
5. Кёхне ве тазе («Эски ве янъы»)
6. Огълум
7. Учителлер
8. Усули Джедид
9. Гойма гельди («Гойма кельди»)
10. Недамет ве шикяет («Пешманлыкъ ве шикяет»)
11. Бу эмельден уджаларсан («Бу эмельден узакълашсанъ»)
12. Ушагъдыр («Баладыр»)
13. Эльмли ве эльмсиз ана («Бильгили ве бильгисиз ана»)
14. Ушагъ ве буз («Бала ве буз»)
15. Агъачларын бехси («Тереклернинъ субети»)
16. Мектеб ушагъларына тёхфе («Мектепли балаларгъа насиат»)
17. Тегъриби-этфали-мектеб («Гъарп усуллы бала мектеби»)
18. Ушагъ ве пул («Бала ве пара») ве саир.
А. Э. Сабирнинъ шиирлеринден базы орьнеклер
Ушагъ ве буз Огълан бала ве буз
Дерсе геден бир ушагъ Дерске кеткен бир бала
Чыхды буз усьте гочагъ Чыкъты буз устюне къоркъмайып
Сюрюшдю бирден бире Тайды бирден-бирге
Дюшдю узь усьте ере Тюшти бет устю ерге
Дурду ушагъ, нейледи Турды бала, не япты
Буза беле сёйледи: Бузгъа бойле сёйледи:
«Сен не ямансан, а буз! «Сен не ямансын, эй буз!
Адам йыхансан, а буз! Адам йыкъарсынъ, эй буз!
Аз гъалып омрюн сенин, Аз къалды омрюнъ сенинъ,
Яз гелер, артар гемин, Яз келир, артар гъамынъ,
Эрийип суя дёнерсен, Эрип сувгъа айланырсынъ,
Ахып чая гедерсен.» Акъып озенге кетерсинъ.»
1907 с.
Диндирир эср бизи Тиндирир (сустурыр) асыр бизни
Диндирир эср бизи, динмейириз, Тиндирир асыр бизи, тынмаймыз,
Атылан топлара диксинмейирис, Атылгъан топларгъа тикленмеймиз,
Эджнеби гёйде балонларла гезир, Эджнебий киши кокте балонларнен кезе,
Биз хеле автомобиль минмейириз, Биз аля даа автомобильге минмеймиз,
Къуш кими гёйде учур ердекилер, Къуш киби кокте уча ердекилер,
Бизи гёммюш ере минбердекилер. Бизни комди ерге минбердекилер (моллалар).
1910 с.
Тёмейи-нехар
Чыгъырма ят, ай ач тойугъ, юхунда чохча дары гёр!
Сус, ай языгъ, фезадеки угъаб-и джан шикяры гёр!
Хининде далдаланма чох, хейетде де доланма чох,
Йийендеки бычагъа бах, о тигъ-и абдары гёр!
Гетирдийин юмуртадан нетидже джюдже гёзлеме,
Газанда гейгъанаге бах, оджакъдаки шерары гёр!
Тахыл тахыл дейип де чох чыгъырма Зенгезурлу тек,
Бейин, ханын, ханын, бейин элинде эхтикяры гёр!
Менем, менем дейенлерин инанма чох да говлюне,
Герекли гюнде онларын гычындаки ферары гёр!
Амандыр, уйма ваизин хелявет-и келямына,
Эба-гебаны говза бах, ичинде зехрмары гёр!
Бу эгъниялерин узюн гёрюндже эхтияджде,
Гет, эй фегир-и бий-нева, кефен бюрюн, мезары гёр!
Бу интеликлерин сёзюн гетирме хеч аралыгъа,
Олары гёрмек истесенъ, шерабы гёр, гумары гёр!
Палитгадыр хер ишлери, алышлары, веришлери,
Оларда бир эмель фегет гуру, бош ифтихары гёр!
1907 с.
Куньдюзь вакъты ашы
Къычырма, ят, эй ач тавукъ, юкъунъда чокъча тары корь!
Сус, эй языкъ, коктеки джаналувджи-къарталны корь!
Кумесинъде чокъ отурып къалма, азбарда да долашма чокъ,
Сабысы олгъанынъ опычакъкъа бакъ, о йылтыравукъ къылычны корь!
Къозлагъан йымыртанъдан чипче беклеме,
Къазанда къызартылгъан йымыртагъа бакъ, оджакъдаки учкъунны корь!
Тахыл-тахыл деп де чокъ къычырма Зенгезурлу киби,
Бейлернинъ ве ханларнынъ элиндеки таланджылыкъны корь!
Меним-мен дегенлернинъ инанма чокъ сёзюне,
Керекли куньде оларнынъ насыл къачтыкъларны корь!
Аман ишанма ваизнинъ (молланынъ) татлы сёзюне,
Ваизнинъ (молланынъ) бол урбасына бакъ, ичиндеки йылан зеэрини корь!
Зорлукъ ичинде олгъанынъ заманда бу зенгинлернинъ бетини корьмек ерине,
Кет, эй завалы факъыр, кефен кий, мезарны корь!
Бу «айдынларнынъ» сёзюни ич ортагъа къойма, хатырлама
Оларны корьмеге истесень шарап ве къумарны корь!
Политикадыр эр ишлери, алыш-веришлери,
Оларда макъсат оларакъ анджакъ къуру, бош макътанчлыкъны корь!
Бир десте гюль
Иранлы дейир ки, эдл иле дад олсун,
Османлы дейир ки, миллет азад олсун;
Захид не дейир? – дейир ки, гарным дойсун,
Иранлы да, Османлы да бербад олсун!
Таджир арайир ки, бир тиджарет япсын,
Амиль чалышыр бу ёлда хидмет япсын,
Иш моллаларындыр ки, чалсын чапсын,
Ятсын, дурсун, гусль-и дженабет япсын!
Журнал, гезете чыхыр ки, миллет охусун,
Хер бир эсеринден алсын ибрет, охусун.
Русча охумушлара бу иш ар гелир,
Дерлер буну гой, къара джемаэт охусун!
Зенн этме ки, зикре, седждейе далиагъ ичюн,
Захид ююрюр месджиде эджр алмагъ ичюн.
Дюн чалдыгъы седжджадени сатмыш да емиш,
Инди ююрюр элявесин чалмагъ ичюн.
1910 с.
Бир десте чечек
Фарслар дей ки: мусавийлик ве адалет олсун,
Тюрклер дей ки: миллет азат олсун;
Динджи не дей? – дей ки: къарным тойсун,
Фарс да, тюрк да бетер олсун!
Таджир къыдыра ки, не иле тиджарет япсын,
Амиль бу ёлда хызмет япмакъ ичюн чалыша,
Иш моллаларындыр ки, къырслап къачсынлар,
Ятсын, турсун (намаз къылсын), гусюль абдест япсын.
Журнал, газете чыкъа ки, миллет окъусын,
Эр бир эсерден дерс алсын, окъусын.
Рус тасилини алгъанларгъа бу иш исе – утанчлыкъ,
Айталар: быракъ шуны, къара халкъ окъусын!
Тюшюнме ки, зикир ве намазгъа чекильмек ичюн
Динджи джамиге чапа, месджитте севап къазанмакъ ичюн,
Тюневин чалгъан седжджадени сатып парасыны масраф эткен,
Шимди исе (джамиге) чапа, башкъа шейни чалмакъ ичюн.
Сёзлюк
Тахыл – сачувлыкъ арпа-богъдай данелери, урлыкъ.
Зенгезур - Азебрайджаннынъ эски бир шеэри, о заманларда ачлыкъ кечкен ер.
Къумар – парагъа ойналгъан оюнлар (рус. азартные игры).
Захид – пек зияде динджи олгъан адам; радикал-динджи.
Таджир – тиджарет адамы.
Амиль – принцип саиби инсан.
Къулланылгъан эдебият
Азербайджан Совет Энциклопедиясы-Баку: Азербайджан Совет Энциклопедиясынын баш редакциясы-1984-8 джильд-«Сабир» сс. 242-243.
Азербайджан эдебияты тарихи (1917-1954)-Баку: Азербайджан Ильмлер Академиясы-1957-III джильд.
Akpınar Yavuz “19 ve 20 Yüzyıllarda Azeri Edebiyatı”-Turk Dunyası El Kıtabı-Ankara: Turk Kult. Arastır. Ens.-1992-3 cılt-cc. 646-651.
Akpınar Yavuz. Anar (Haz.). Bin Yılın 100 Şairi. Azerbaycan Şiir Antolojisi-Ankara: Kultur Bakanlıgı-2000-сс. 88-95.
Джелял Мир Азербайджан эдебияты тарихи-Баку-1944.
Избранное сатиры (предисловие Л. Пеньковского)-Москва-1962.
Resulzade M. E. Cagdas Azerbaycan Edebiyatı-Ankara-1950.
Хаджиев Дж. 20 Эср Азербайджан эдебияты-Баку-1955.
Хикмет И. Азербайджан эдебияты тарихи (15-18-нджи асыр), Баку-1928-II джильд.
Чобан-заде Б. Азери эдебиятынын ени деври-Баку-1936.
Шариф А. Жизнь и поэтическое творчество Сабира (1862-1911)-Москва-1951.
Эртайлян Х. Азербайджан эдебияты тарихи-Баку-1928-II джильд.
