English
Русский
Qırımtatarca
Yunus Qandım (1959-2005)
Ленияра СЕЛИМОВА
филология илимлери намзети
КъМПУ
ЮНУС КЪАНДЫМНЫНЪ БЕДИИЙ ИДЖАДЫНА БИР НАЗАР
2009 йылы - Юнус Къандымнынъ 50-нджи догъум йылы эди. Шаирнинъ аят ёлу ве бедиий иджады акъкъында тенъкидий бир язы такъдим этемиз.
I. Шаирнинъ омюр ёлу
Юнус Къандым 1959 сенеси Ташкент виляетининъ Акъкъургъан совхозында дюньягъа кельди. Анасы – Наджие, къырымтатары, Акъярнынъ Уркуста коюнден эди. Бабасы исе, Ораз Къандым, бир тюркмен эди. Юнус Къандым Уркусталы мешур оджа, педагог Таир Умеровнынъ торуныдыр. Таир Умеров 1938 йылы репрессиясында Къырымда ольдюрильди [12].
Яш Юнус 1966-1976 сенелери мектепте окъуды. 1976 йылында Юнус Ташкент Низами адына педагогика институтына окъумагъа кире. Бу институтнынъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгини 1981 сенесинде битире. Сонъра аскерий хызметте 2 йылы кече. Бу йылларда ильки эсерлери «Ленинъ байрагъы» иле «Йылдыз» неширлеринде басыла.
Шаир 1989 йылында Къырымгъа коче. Зуя къасабасында ерлеше. Айны йылы Акъмесджитте къырымтатар тилинде нешир олунгъан «Достлукъ» газетасына мухабир оларакъ ишке алына.
1991 йылында шаир Зуядан Акъмесджитнинъ эски татар мааллелеринден бири олгъан Битакъ мааллесине коче. Бу ерде шахсий эв къуруджылыгъына кирише. Шаир озь аилесини Къырымгъа алып келе. Къырымда шаир «Къырымтатар медений меркези», «Достлукъ» газетасы, «Сагъыр» меджмуасы, «Голос Крыма» нешринде ве бир чокъ дигер тешкилятта фаалий ишлер алыа бара.
Юнус Къандым 1987 сенеси язгъан «Мына сонъки кере…» адлы шиириндеки базы сатырлар, шаирнинъ озь такъдирини чызгъаны киби козь огюмизде турмакътадыр:
«… Яп-яш кетти, чокъ шейлерни
Заваллычыкъ коралмады.
Пек северди бу аятны,
Ал кунешке тоялмады…»
Шаирнинъ озю озь аяты ичюн базы ибарелер ве нефис сёзлер къуллана ки, бир шиири онынъ омрюнинъ не олгъаныны озю ифаде эте:
Омрюм
Сёндюрмеге истегенде
Фелекнинъ ягъмурлары,
«Лав, лав» этип, омрюм, яндынъ,
Ялвармадынъ булуткъа.
Къаранфильдай атсалар да
Сени чиркеф, чамургъа,
Тиз чёкмединъ, омрюм, аяткъа,
Не матювге, айдуткъа.
Салгъыр киби япыштынъ сен
Кёр пычакъдай ташларгъа,
Башкъаларнынъ къуванчына
Бала киби къувандынъ.
Йипек явлукъ олдынъ, омрюм,
Силинмез козьяшларгъа,
Къысметинъден вазгечмейип,
Къысметинъе даяндынъ.
05.10.1995 с.
Юнус Къандым Къырымгъа кочькен сонъ, бир сыра миллий тешкилятта фааль оларакъ чалышкъаныны юкъарыда къайд эткен эдик. Омрюнинъ сонъки йылларында «Маарифчи» тасиль бирлешмеси иле берабер Къырымнынъ бир чокъ миллий мектеп иле сыныфларыны зиярет эткен эди. Шаир даима яш иджаткярларгъа ве истидатлы балаларгъа айрыджа дикъкъат косьтере эди. Ю. Къандымнынъ тешеббюси иле 2004 сенеси Акъмесджитте яш эдебиятчылар клубу «Ильхам» тесис этильген эди. Бугунь бу клубда топлангъан яш эдебиятчылар шаир, языджы, терджиман ве публицист Юнус Къандымнынъ азиз хатырасыны яшатмакъталар. Кунюмизде клубнынъ ребери белли къырымтатар шаири Шерьян Али олып фаалиет косьтере. Бу клубнынъ яш ребери исе, Юнус Къандымнынъ талебеси, языджы ве журналист Сейран Сулеймандыр.
Юнус Къандым март 2005 сенеси, агъыр хасталыгъынынъ нетиджесинде, Акъмесджитте вефат этти. Анджакъ, шаир генч яшта вефат эткени ичюн битирильмеген бир чокъ эсери нешир этильмей къалды.
Бу сонъки дёрт йыл ичинде шаир Юнус Къандымнынъ битирильмеген эсерлерини омюр аркъадашы Сабрие ханым топлап, неширлерге азырламакътадыр. Сабрие ханымнынъ исрарлы ве гъайретли чалышмалары нетиджесинде 2009 йылынынъ сонъунда шаирнинъ сонъки эсерлер джыйынтыгъы «Юкъу ёкътыр козьлерде» адлы китабы дюнья юзю корьди.
Мерум шаирнинъ джан досту, украин шаири ве языджысы Мыкола Мирошниченконынъ тешеббюслери иле 2008 сенеси, Киевде «Юрекнен къаплангъан ер» («Серцем прикрита земля») адлы джыйынтыкъ эки тильде нешир этильди [41]. Бу китаптаки Ю. Къандымнынъ къырымтатар шиирлери украин тилине М. Мирошниченко терджиме этти. Не языкъ ки, бу йыл (2009 с.) Ю. Къандымнынъ якъын досту М. Мирошниченко да Киевде вефат этти.
Нетидже оларакъ шуны айта билемиз ки, Сабрие ханым Къандымова мерум омюр аркъадашы Ю. Къандымнынъ бутюн битирильмеген ишлерине киришмек иле шаирнинъ билинмеген эсерлерини окъуйыджылар дикъкъатына такъдим этмеге девам этеджек [43].
II. Шаирнинъ эдебий эсерлери
Шаир ве несирджи, терджиман ве публицист Юнус Къандымнынъ догъгъанына 2009 сенесинде 50 йыл толды. Языкъ ки, шаирнинъ озю бу яшынынъ насибини аятта экенде коралмады. Шаир генч яшта, иджадий омюрининъ гуллемеси вакъытында арамыздан эбедий дюньягъа айрылды.
Юнус Къандымнынъ ильки эдебий эсерлерини та Озьбекистанда, озю пек яш бир эдебиятчы олгъанда «Ленинъ байрагъы» газетасы иле «Йылдыз» меджмуасынынъ саифелеринде басылды. Бу неширлер яш шаирнинъ эдебияттаки ильки адымларынынъ шааты оларакъ тарихымызда къаладжакътыр.
Юнус Къандымнынъ эсерлерининъ нешир этильген илький джиддий эдебий джыйынтыкъ «Къарылгъачлар» китапчыгъы олды [5]. Бу китапчыкъ секиз дане яш къырымтатар эдебиятчынынъ эсерлеринден ибарет олгъан бир джыйынтыкъ эди. Ташкентте 1982 сенеси басылгъан бу китапчыкъта яш Юнустан гъайры Исмаил Керимов, Айше Кокиева, Гулизар Дерменджи, Решид Мемиш, Шукри Аппазов, Венера Ибраимова ве Наджие Аметова ер алгъан эдилер. Бу китапчыкъта яш Юнуснынъ ильки шиирлери басылгъан эди.
1987 йылында Юнус Къандымнынъ янъы шиирлери «Бутюн халкълар улудыр» адлы джыйынтыкъта нешир этиле.
1988 йылында исе Ташкентте Юнус Къандымнынъ ильк шахсий шиир китабы олгъан «Сен денъизге бенъзейсинъ» нешри дюнья юзю корьди.
1991 йылында Юнус Къандымнынъ тарих мевзулы бир иши дердж олуна. Бу - «Къурлтай: о насыл олгъан эди?» адлы рисалеси (брошюра) Багъчасарайда басылды. Бу рисале киби Юнус Къандымнынъ дигер публицистик чалышмалары акъкъында онынъ якъын досту, украин шаири М. Мирошниченко шойле язды: «Сексенинджи сенелернинъ сонъларында къырымтатарларнынъ озь тарихий ватанларына къайтмакъ, тапталгъан акъ-укъукъларыны гъайрыдан тиклемек огърундаки куреши энъ юксек нокътагъа котериле. Юнус да бу курешке адий сейирджи оларакъ четте турмады. Онынъ кескин ве терен публицистикасы тез вакъыт ичинде кениш окъуйыджылар даиресини кендине джельп этти» [45]. Шаирнинъ публицистикасы ве эдебият мевзулы макъалелерининъ бутюни 2009 сенесининъ сонъунда Акъмесджитте дердж этильген «Юкъу ёкътыр козьлерде» адлы китапта топланды. Бу макъалелер джыйынтыгъында чешит йылларда ве чешит неширлерде басылгъан макъалелер ве, айрыджа, Юнус Къандымнынъ куньделик дефтеринден алынгъан базы левхалар топланып басылды.
Юнус Къандым балалар ичюн бир чокъ назм ве несир эсерлер яратты. Онынъ бедиий иджадында бала эдебияты махсус бир ер ала эди. Бир чокъ бала эдебияты джыйынтыкъларында Юнус Къандымнынъ бенъзерсиз эсерлери ер ала [42].
Юнус Къандымнынъ эдебий терджиме жанрына къошкъаны иссе де пек буюктир. Русча, украиндже, озьбекче, тюркче, къыргъызджа ве туркменджеден япкъан терджимелернинъ бедиияты – къыймети пичильмез бир сёз хазинесидир. Юнус Къандым Джынгъыз Дагъджы, Микола Мирошниченко, Чингиз Айтматов ве башкъа бир чокъ классик шаир ве языджыларнынъ эсерлерини къырымтатар тилине багъышлады. Ю. Къандымнынъ терджиме жанры узерине шаир М. Мирошниченко шу къайдларны япа:
«Ябанджы шиириетнинъ нумюнелерини тувгъан земинге отуртмакъ аджайип ве, айны вакъытта, мефтюн этиджи джерьяндыр. Чюнки кимни терджиме эткенинъден, муэллифджесине фикир юрьсетмеге тырышкъанынъдан къатий назар, эписи бир, кенди иджадий амелиятнен эльде этильген теджрибенъден де файдаланасынъ. Амма терджиме этильген эсерлер муэллифининъ айры мотивлери, интонациялары, бакъышлары шекильдже денъишип, зар-зорнен танылса биле, сенинъ озюнънинъ озьгюн назмиетинъе де кирселер – кямилликнинъ алий дереджесине ириштинъ, демек мумкюн» [42].
Шаирнинъ иджадий ёлунынъ мейвалары олгъан бедиий эсерлерини эсас дёрт къысымгъа айырмагъа мумкюн:
1. Назм эсерлери (шиириети)
2. Несир эсерлери
3. Публицистик макъалелери
4. Терджимелери.
Бу дёрт категорияда топлангъан бутюн эдебий иджадынынъ биз тек назм (шиириет) къысымына токъунмакъ макъсадыны кутемиз.
Шаирнинъ назымы озюне хас бир тиль, усул, сёз хазинеси, джумле теркиби ве фикир янъылыгъы иле земаневий къырымтатар эдебиятында фаркълы олып тура.
Тек Юнус Къандымнынъ сатырлары ола биледжек базы ибаре ве сёз къалыплары бар ки, буларны, шаирнинъ ады шиир тюбюнде язылмаса да, башкъа ич бир кимсенинъ сатырлары иле къарыштырамазсынъыз.
Шаирнинъ озюне хас дуйгъу дюньясы – онынъ шиириетининъ кузьгюсидир.
Юнус Къандымда бир сёз бир къач мана ташый биле, бир джумле бир къач фаркълы манада анълашыла биле. Бельки шаирнинъ фельсефий назмы ончюн окъуйыджылар тарафындан пек севильгендир.
Шаирнинъ тылсымлы ички дюньясы онынъ шиириетинде акис этильмекте.
III. Юнус Къандымнынъ шиириети
Юнус Къандымнынъ шиириети мевзу бакъымындан, эдебий усуллар бакъымындан, тиль хусусиетлери ве саире бакъымындан, къыскъасынен, бир чокъ тарафтан тедкъикъ этиле биле. Лякин онынъ шиириетининъ эсас учь мевзунынъ этрафында инкишаф эткенини коре билемиз:
1. Ашкъ шиирлери (ашкъ лирикасы).
2. «Ватан» мевзулы шиирлер.
3. Фельсефий шиирлер.
Ашкъ шиирлери ве я ашкъ лирикасы Ю. Къандымнынъ энъ мешур эсерлери деп сайыла биле. Бу категориягъа шаирнинъ бир чокъ эсерини къоша билемиз. Лякин бу ерде бутюн ашкъ шиирлерини де сыраламагъа имкянымыз олмаз. Бу шиирлерден эсаслары шулардыр:
«Гузелим, сен денъизге…»
«Севгилиме»
«Япрачыкъ»
«Сакин-сакин…»
«Сен - коксинъ»
«Сабрием»
«Къыраличем»
«Опьме, дединъ»
«Истейим»
«Байкал къызына»
«Онъа йылдыз дедим»
«Изин бер»
«Кетиририм санъа кунешни»
«Баарь»
«Манъа языкътыр»
«Энди энди анъладым»
«Индже белли бир урий» ве дигер шиирлер.
Ашкъ лирикасындан базы орьнеклер
Истейим
Къадынларны союндыргъан
баарь олмакъ истейим.
Тенълерини къумраллаткъан
Кунеш олмакъ истейим.
Опе-опе тоялмагъан
Саарь олмакъ истейим.
Козьлеринде мени якъкъан
Атеш олмакъ истейим.
Истейим, истейим, истейим!!!
Я, олар ис-тей-ми?
БИЛЬ-МЕ-ЙИМММ…
24.02.1979.
Кетиририм санъа кунешни
Кетиририм севгимнинъ къанатларында
Сейярелер султаны олгъан Кунешни.
Къаранфиллер ачар ал янакъларынъда,
Тиз чёктюрип, яр, санъа ал, гурь атешни.
Севги бильмей алтын-кумюш къыйметини
Адий ташчыкъ йылдыз олып корюне.
Энъ мукъаддес шей киби сакъла севгинъни,
Огърамасынъ ашкъ ич де душман шерине.
Севгимизге сепильмесин урлугъы,
Темиз олсун анамнынъ юреги киби
Чагълап акъсын эбедий севги улугъы,
Агъармасын къальп денъиз саили киби.
Аят – керван ёлудыр, козюм бебеги,
Нидже инсан кечти ондан ве кечер.
Керван ёлу бош олмаз олгъанда севги,
Эр бир ёлджу Лейлягъа, Меджнунгъа дёнер.
Эгер сен де, инсансанъ, даянсанъ онъа,
Адий сувдай ичсенъ севги атешини,
Кетиририм севгимнинъ къанатларында
Сейярелер султаны олгъан кунешни.
1984.
Мектюп
Къалемимни-дертдешимни алып элиме,
Мавы козьлюм, язам санъа бир мектюп.
Сенден джевап беклемейим, Алиме,
Мектюбимни алсанъ, бельки тааджюп.
Сарар сени, ынджынып, кене агъларсынъ.
Окъумадан якъарсынъ оны атешке,
Бельки мени аджырсынъ, я да къаргъарсынъ,
Томарлап атарсынъ оны сепетке.
… Багъышла, мелегим, багъышла мени,
Багъышла рух киби кезген севгимни.
Ашкъ китабын ачтыкъ – окъуп олмадыкъ,
Саифесин джойдыкъ биз, тапалмадыкъ…
1987.
Эгер севсенъ…
Эгер севсенъ, ойле сев,
Севгинънинъ арарети.
Иритсин буз дагъыны,
Якъсын аджджы нефретни.
Эгер севсенъ, ойле сев,
Нефесинъни ичейим.
Дели-диване олып,
Саргъушланып кетейим.
Эгер, мелек, севмесенъ,
Севмейим де, севмейим.
Джансыз, тильсиз къаягъа
Дёнейим мен, дёнейим.
1990.
«Ватан» мевзулы ширлеринден базы орьнеклер
Юнус Къандым Къырымгъа аилесинен берабер ерлешкен сонъ пек махсулдар ве даа да гъайретли чалышмагъа ве иджат этмеге башлай. «Ватан» мевзусы шаирнинъ Къырым топрагъында яраткъан эсерлерде энъ чокъ ер алмакътадыр. Бу джумледен шу шиирлерни «Ватан» мевзулы шиирлер категориясына къоя билемиз:
«Меним тувгъан чал Къырымым»
«Селям санъа, Къара денъиз»
«Ватан»
«Къырымым»
«Къырымымны динълейим»
«Ёргъун ватан»
«Ах, Къырымым»
«Бизим Къырым»
«Менсиз»
«Нелер кельди акълынъа, Къырымым»
«Къара денъиз»
«Шиир ве Багъчасарай»
«Багъышла, тарих!»
«Андан-мындан»
«Иншалла»
«Юртум, санъа»
«Мен алыштым талийнинъ яланларына»
«Кимлик»
«Нидже кере»
«Къайда?» ве дигерлер.
«Ватан» мевзулы шиирлер категориясына аит олгъан базы гузель орьнеклерни косьтере билемиз.
***
Салгъырнынъ сувлары – Чатыр Дагънынъ абдест суву, балам,
оны хор этме.
07.04.98.
***
Юрегинъде къуршунлардан къалгъан излерде
Осип чыкъар Ватан девлет фиданлары.
Сют киби хош джылылыкънынъ алыр козьлерден
Гъыда олур онъа шеит, къараманнынъ къанлары.
07.04.98.
Назиклик
Назик элинъ, дерсинъ ельчик,
Дала меним сачларыма.
Козьчиклеринъ дерсинъ кунеш,
Шавле сача ёлларыма.
Эр бир сёзюнъ, дерсинъ эмир,
Къувет бере къолларыма.
Тебессюминъ бир анахтар.
Меним гизли сырларыма.
Эр нефесинъ дерсинъ дува,
Къанат такъа йырларыма.
… Ах, Къырымым!
Сен бенъзейсинъ
Тюшюмдеки Къырымыма.
Талий мени ташдай дёгсе,
Чакъыл олып ёлларынъа
Тёшелирим,
Истикъбальни
Ачып санъа – Къырымыма.
11.10.1991.
***
Джандан азиз дагъларым,
Меним Къара денъизим,
Юрегимни нелердир
Сара.
Ятам.
Эссизим.
Джансызлана къолларым,
Юмулалар козьлерим.
Шувулдайлар зынджырлар,
Ирий синъир теллерим.
Мени саргъан недир, я?
Сонъсуз юкъу дегильми?
Раббим!
Сия булутдай
Кельген къоркъу дегильми?
1991.
Къырымым
Топрагъынъны сильдим сокъур козьлериме,
Аят кирди токътаяткъан юрегиме.
Алем тарлыкъ этти аджиз сёзлериме,
Джансыз ташлар сеслендилер сеслериме,
Азизлернинъ азизисинъ меним Къырымым.
Саргъушландым гуллеринънинъ къокъусындан,
Уяндырдым къаяларны юкъусындан.
Къарталларны сёйлендирдим ювасында,
Лякин юрек раат дегиль, къувансада,
Менде имдат арай сесинъ меним Къырымым…
1990.
Къызчыкъ киби агълай юрт
Йылдырымдан сийреклешкен сафларымыз
Арасындан кечип кетер рузгярлар.
Тюнъюльдире денъизни бош лафларымыз,
Ватан кокюн къаплай къара булутлар.
Денъиз къоркъунч сюкютинен къальпни эзе,
Ана-Ватан терен къайгъы ичинде.
Бу булутлар не азырлай миллетимизге?
Не бар? Не бар теляшлы серт селинде?
Хачлар тырнакъ тиши иле Къырымгъа
Япыштылар,
Коксюмизден тюртелер.
Эй, юртдашлар!
Дин къардашлар!
Насыл алгъа
Къалдыкъ бизлер?
Богъа бизни сюфтелер.
Къырым, Къырым, - дие къуруй джан чокъракълар,
Къальплеримиз къая киби эп чатлай.
Мермер киби когере ал янакълар,
Кимсеси ёкъ къызчыкъ киби юрт агълай.
1990.
Фельсефий шиирлер исе шу эсерлери сайыла билир. Анджакъ бу ерде бу джедвель толу оламай билир:
«Назиклик»
«Дымма сагъыр турам чатал ёлларда»
«Башта кульдилер»
«Тизлерим»
«Сарарув»
«Сорамасанъ биле…»
«Вакъыт ве месафе дуймазлар мени»
«Козьлерим»
«Ёргъунлыкъ»
«Таш»
«Ёлда»
«Адым»
«Кечип кеттим»
«Эгрилер»
«Яваш-яваш авдарылыр устюме»
«Нечюн сусасынъ?»
«Озюнъ дегильми?»
«Чёп»
«Мына сонъки кере…»
«Бельки бельки»
«Къара ве беяз»
«Хош керванлар»
«Дуймайсынъ»
«Акълынъдамы?» ве дигерлер.
Земаневий къырымтатар эдебиятынынъ «фельсефий лирика» жанрында мукеммель орьнеклер яраткъан бельки тек шаир Юнус Къандымдыр. Шаирнинъ зенгин ве терен дуйгъу дерьяларына далгъан гонълю битмез-тюкенмез шиириетни бизге багъышлай.
Фельсефий шиирлерден базы орьнеклер
***
Ягъмурлар кечип кеткен киби
Кечип кетем бу дюньядан
Ягъмурдан сонъ я отлар ешере,
Я орталыкъ балчыкъкъа богъула.
Менден сонъ ким бильсин не къаладжакъ.
Аллахым, менден сонъ кечильмез
Балчыкълар къалмасын.
10.05.99.
***
Земане чала кемане
Кемане уймай земане.
Земане агълай кемане
Инълей, дуймай земане.
18.08.99.
***
Бу дюньяда буламазсынъ
Не зельзеле, весвесе,
Весвесемиз иле бизлер
Догъурмасакъ зельзеле.
25.04.99.
***
Къат-къат зырхлы юреклерни
Къуршун алмай. Алырмыкен сёзлерим?
27.02.2000.
***
Асырлар саифе киби, окъула да бителер,
Дешет, къуванч гуллерин отурта да кетелер.
Кульмек недир бильмеймиз,
Агълавны да унуттыкъ.
15.09.99.
***
Яна-яна алыштым мен атешлерге,
Эр санием бир имтиан мейданы.
02.12.2000.
Сёзлеримнинъ сёзлери
Сёзлеримнинъ сёзлери сала мени теляшкъа…
Олар къайдан, энди, я ерден осип чыкътымы?
Козьлеримнинъ козьлери ата мени талашкъа…
Оларгъа да не олды? Дюнья менден быкътымы?
Къальбимнинъ морт къальбини алт-усть этип ташлайлар,
Шатыр-гудюр сыналар дал, аытакълы умютлер.
Эллеринде чакъысы, дердиме дерт ашлайлар,
Виджданымнынъ лебинде чапышалар утюлер.
Мени авлап юрелер сёзлеримнинъ сёзлери,
Мен кечеджек ёлларны суджукъ этип кеселер.
Дерсинъ кунеш, дерсинъ ай козьлеримнинъ козьлери,
Сакъланмагъа бильмейлер, терк-и дюнья кезелер.
10.01.02.
Ёл
Босагъам меним ёлумнынъ башы,
Корюнмез онынъ чукъуры, ташы.
Мен чыкъам ёлгъа, дюньямны ташлап,
Айлана фелек, оф, копчекке ошап.
Ёл, ёл, къысметимсинъ,
Ёл, ёл, такъдиримсинъ,
Ёл, ёл, омюримсинъ, ёл.
Узана ёллар, айланчыкъ ёллар,
Ким билир къайда кетирир олар.
Къаерде токътар омюрнинъ ёлу,
Буны ич бильмез, оф, Алланынъ къулу.
Меним омюримден кечип кеткен ёллар.
Уфукълар артына сакълана олар,
Санки гунах ве савапны озюне алып,
Дуа ичюн кокке узангъан ёллар.
Ёл, ёл, къысметимсинъ,
Ёл, ёл, такъдиримсинъ,
Ёл, ёл, омюримсинъ, ёл.
Ю. Къандым бедиий иджаткярлыгъы, исрарлыкънен чалышувы, араштырмалары ич бир вакъыт токъталмады. Шаир даима бу талаплар эсасында чалыша эди.
«Къырымтатар эдебияты ве фольклоры боюнджа араштырмалар алып баргъан азербайджанлы тедкъикъатчы И. Гасумов Юнуснынъ яратыджылыгъы акъкъында шолйе дей: «Юнус Къандым аркъасыны Ватанынъ сарп къаяларына таяп, Къырымнынъ шифалы ве джазибедар авасындан, онынъ къальп джоштургъан табиатындан ильхамлана. Къара денъизнинъ ёрулмакъ бильмеген далгъаларындан тюкенмез къувет ала, озь халкъынынъ челик ирадесинден рухлана. Инсан къальбининъ энъ терен ве назик дуйгъуларына токъунгъан тылсымлайыджы шиирлери окъуйыджыны озюне эсир этелер» [49].
Юнус Къандым къырымтатар эдебиятынынъ келеджегини даима къайгъыра, яшлар арасындан базы истидатларны чыкъарып, булардан «къырымтатар эдебиятчысы», «тувгъан эдебият эрбабы» оладжакъ кишини осьтюрмеге тырыша эди. Украин шаири ве Ю. Къандымнынъ якъын досту 2008 йылында къырымтатар джемаатына Ю.Къындымнынъ бир мектюбини ачыкълады. О мектюптеки базы парчаларны бу ерде такъдим этип, шаирнинъ тувгъан тиль ве эдебият къайгъырувыны исбатламагъа истеймиз:
«Мыкола, сен Киевдесинъ, мен исе Къырымдам. Сен яхшы билесинъ – мен сюрюден бири дегилим. Эгер ялынъыз шиирлер, несирни язып, тедкъикъатларнен огърашып юрьсе эдим, къыскъасы, козьге корюнмесе эдим, эр шей яхшы олур эди. Амма мен мектеплилер ве студентлер арасында истидатларны араштырув боюнджа алидженап иш башладым (балабан лаф ичюн афу эт). Сен яхшы билесинъ ки, бу иш, бу араштырувлар олмаса батармыз. Бизим эдебиятымыз сахрагъа чевирилир, бельки де артыкъ чевирильгендир» [41].
Юнус Къандымнынъ бедиий иджады узеринде япыладжакъ тедкъикъатларнынъ сайысы йылдан-йылгъа артмакътадыр. Умюн этемиз ки, къырымтатар эдебиятынынъ сёнмез бир шахсы олуп къалгъан Ю. Къандымнынъ бедиияты яш несильге ана тильнинъ ве тувгъан эдебиятнынъ гуззелик сырыны ачаджакъ.
IV. Къулланылгъан эдебият
1. Дагъджы Джынгъыз. Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы. Языджынынъ кенди элинен. (тюркчеден Ю.Къандымнынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1998. - №9-10. – С. 99-123.
2. Дагъджы Джынгъыз. Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы. Языджынынъ кенди элинен. (тюркчеден Ю.Къандымнынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1999. - №1. - – С. 21-44.
3. Дагъджы Джынгъыз. Хатыраларда Джынгъыз Дагъджы. Языджынынъ кенди элинен. (тюркчеден Ю.Къандымнынъ терджимеси) // Йылдыз. – 1999. - №2. – С. 66-74.
4. Къандым Юнус. Эйкельтраш дегилим Шиир. // Йылдыз. – 1981. - №3. – С. 135.
5. Къарылгъачлар. Ташкент: «Гъ. Гъулам нешрияты», 1982. – 45 с.
Къандым Юнус. Шамнынъ монологы. Экевлешип. Шиирлер. // Йылдыз. – 1983. - №2. – С. 98.
6. Къандым Юнус. Инанамыз. Юрек. Япрачыкъ. Шиирлер. (Яшларнынъ яратыджылыгъы) // Йылдыз. – 1984. - №5. – С. 26.
7. Къандымов Юнус. Инсан даима арекетте // Йылдыз. – 1985. - №5. – С. 106-109.
8. Къандымов Юнус. Тарихны яратыджылар // Йылдыз. – 1986. - №2. – С. 29-33.
9. Къандымов Юнус. Бригадирнинъ муавини // Йылдыз. – 1986. - №6. – С. 24-27.
10. Къандым Юнус. Кучелек. Яювчыкъ. Язмагъа огренемиз. Шиирлер (Балаалргъа) // Йылдыз. – 1986. - №1. – С. 127.
11. Къандым Юнус. Къарталдан огрен. Тойдаки ойлар. Не акъкъында тюшюнесинъиз ана эллери. Ханджер. Хытап. Шиирлер. // Йылдыз. – 1987. - №2. – С. 33-35.
12. Къандым Юнус. Сары анъ (Шиирлер). Киïв, 1997. – 157 с.
13. Къандым Юнус. Умют йипи. Шиирлер ве дестанлар. Симферополь: «Доля», 2001. – 272 с.
14. Къандым Юнус. Тынчлыкъ баари. Уян, топракъ! Фельсефенинъ адий сою. Коген. Аскернинъ анты. Ватаным. Шиирлер. // Йылдыз. – 1988. - №2. – С. 63-64.
15. Къандымов Юнус. Сен денъизге бенъзейсинъ. Ташкент: «Гъ. Гъулам Нешрияты», 1988.
16. Къандым Юнус. Орман шувулдай. Поэма. // Йылдыз. – 1989. - №1. – С. 41-45.
17. Къандым Юнус. Айтынъ манъа. Тарпанлар. «Къар-къар!». Эйран олма. Нагъме. Самолётта. Тизлерим. Севгилиме. Балыкъ. Шиирлер. // Йылдыз. – 1990. - №1. – С. 77-80.
18. Къандым Юнус. Азер ялыларында. Мектюп-поэма. Шиирлер. // Йылдыз. – 1990. - №6. – С. 84-89.
19. Къандым Юнус. Къошмалар. Шиирлер. // Йылдыз. – 1992. - №4. – С. 180-184.
20. Къандым Юнус. Джынгъыз Дагъджы: «Мен Къырымны ичимде ташыйым» // Йылдыз. – 1992. - №5-6. – С. 3-8.
21. Къандым Юнус. Чын меслеар арзусына етеримми, аджеба? Тынчлан. Танъ агъарды. Мен бар эдим, мен ёкъ эдим. Кельпеденлер. Селям, Салгъыр. Рузгяр. Бир бильгенден… Шиирлер. // Йылдыз. – 1994. - №5. – С. 152-157.
22. Къандым Юнус. Миллий куреш саифелери. (Джынгъыз Дагъджынынъ «Юртуны гъайып эткен адам» романыны окъуйыджыларгъа такъдим) // Йылдыз. – 1995. - №4. – С. 15.
23. Къандым Юнус. Джынгъыз Дагъджы: «Язгъан шейлеримгинъ эписи акъикъат олгъанына емин этем» (языджынынъ аяты ве фаалиетине бир назар) // Йылдыз. – 1997. - №2. – С. 3-17.
24. Къандым Юнус. Михайло Кацюбинский ве къырымтатарлар. // Йылдыз. – 1998. - №4. – С. 47-49.
25. Къандым Юнус. Къайдасынъыз, Эшреф агъа? Далгъарал. Беджерексизлик. Суаль. Миллетке. Сокъурлыкъ. Кунеш ягъа. Ёргъунлыкъ. Къара булут. Татарлар, сизге не ола? Не ал бу? Адымлар. Гъазель. Хан Джами левхалары. Шиирлер. // Йылдыз. – 1997. - №1. – С. 122-134.
26. Къандым Юнус. Куреш мейданы отаймаз. Къырымтатар халкъы I Къурултайыынъ 80 йыллыгъы мунасебетинен. // Йылдыз. – 1997. - №6. – С. 3-30.
27. Къандым Юнус. Номан Челебиджихан. (Терджимеиалына бир назар) // Йылдыз. – 1998. - №2. – С. 22-34.
28. Къандым Юнус. Номан Челебиджихан. (Терджимеиалына бир назар) // Йылдыз. – 1998. - №6. – С. 3-12.
29. Къандым Юнус. Уриет нефеси. Къурултайджылар девиринде (1917-1918) ве ондан сонъра къырымтатар къадын-къызлары меселесине даир. // Йылдыз. – 1998. - №3. – С. 4-17.
30. Къандым Юнус. 43-нджи талебе. (Бекир Чобан-заденинъ ильмий ве бедиий иджадына даир базы къайдлар) // Йылдыз. – 1998. - №4. – С. 71-82.
31. Къандым Юнус. Исмаил Зиядин акъкъында бир къач сёз. (Добруджа къырымтатар эдебияты) // Йылдыз. – 1998. - №8. – С. 8-12.
32. Къандым Юнус. Семереликке ынтылмалымыз // Йылдыз. – 1999. - №6. – С. 71-75.
33. Къандым Юнус. Юрегиме. Мен исе динъленем. Къайтып кельдик амма… Тепменъиз. Булутлар (къошма). Арабалар. Янъы шиирлер. // Йылдыз. – 1999. - №6. – С. 86-92.
34. Къандым Юнус. Эшитесинъми, Салгъыр. (Украин шаири Мыкола Мирошныченконынъ 55 йыллыгъы мунасебетинен) // Йылдыз. – 2001. - №6. – С. 105-111.
35. Къандым Юнус. Куреш мейданыны от басмаз. Акъмесджит: «Къырымдевокъувпеднешир», 2002. – 256 с.
36. Къандым Юнус. Бизим фиданлар. (Яш къалемлер Сейран Сулейман ве Таир Керимнинъ яратыджылыкълары акъкъында) // Йылдыз. – 2002. - №1. – С. 133-134.
37. Къандым Юнус. Шанлы эдждатларымызнынъ мунасип торунлары исек… // Йылдыз. – 2002. - №6. – С. 107-109.
38. Къандым Юнус. Къырымтатар мектеп талебелерининъ I Бутюнкъырым эдебий конкурсы ве онынъ екюнлери акъкъында базы муляазалар // Йылдыз. – 2003. - №1. – С. 113-119.
39. Къандым Юнус. Мемет Нузетнинъ сёз эльмазлары (Мемет Нузетнинъ 115 йыллыгъына багъышлана) // Йылдыз. – 2003. - №2. – С. 130-142.
40. Къандым Юнус. Алты япракъ. Сонетлер. // Йылдыз. – 2004. - №4. – С. 40-43.
41. Къандым Юнус. Юрекнен къаплангъан ер. Киев: «Этнос», 2008. – 240 с.
42. Къандымов Юнус. Кунешчик. Сельби. Къоянчыкъ. Аювчыкъ. Язмагъа огренемиз. Кучелек. // Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы. Акъмесджит: «Къырымдевокъувпед нешир», 2008. - С. 319-321.
43. Къандымова Сабрие (тертип этиджи). Юнус Къандым. Юкъу ёкътыр козьлерде. Акъмесджит: «Тарпан», 2009. – 192 с.
44. Къулиев Къайсын. Мен дагъларнен сёйлешкенде. Бу дюньядан. Къыргъызыстангъа. Бугунь шиирим – уруш мейданы. Мен ольгенде. Тувгъан юртума. Арапчадан. Къайда етсе. Отьмек. Тереклер ве къумчыкъ. Шиирлер. (Р.Мурад, Ч.Али., А. Велиев, Ю. Къандым терджимелери) // Йылдыз. – 1998. - №1. – С. 105-112.
45. Мырошныченко Мыкола. Адалет нурынынъ кольгеси олмай // Сары анъ (Шиирлер). Киïв, 1997. – С. 20-35.
46. Туманова Зоя. Учмагъа истейлер. Баарь ве айрылыкъ. Менсиз. Къуруджылыкъта кузь. Шиирлер. (Ю. Къандым терджимеси) // Йылдыз. – 1987. - №3. – С. 68-69.
47. Угай Дегук. Гармонь Ананы хатырлап. Къамбур терек. Баласыны эмизген ананы корип… Шиирлер. (Ю. Къандым терджимеси) // Йылдыз. – 1988. - №2. – С. 106-107.
48. Украинка Леся. Шотланд къыралы Роберт Брюс. Дестан (украин тилинден Ю. Къандым терджимеси) // Йылдыз. – 2003. - №6. – С. 27-39.
49. Эдемова Урие. Иджаткярлыкъ исрарлыкънен чалышув демектир // Къандым Юнус. Умют йипи. Шиирлер ве дестанлар. Симферополь: «Доля», 2001. – С. 4-13.
