Zemaneviy Qırımtatar latin imlâsı

Türkiyede yaşağanlarğa yardım

Qırımtatar elifbesi

• Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesi 31 ariften ibarettir. Şu elifbede Türk ariflerinden ğayrı daa eki arif bar: Ñ ve Q.
• Qırımtatar elifbesinde W ve X arifleri yoqtır.
• Qırımtatar imlâsında  işareti qullanıla, Î ve Û işaretleri ise qullanılmay.

Qırımtatar latin imlâsınıñ bazı qaideleri

1. Q ve K arifleri

• Q arfi qalın sozuqlarnen (a, ı, o, u) ile yazıla:
  
  Doğru: qara, qırmızı, qol, quvanç, yazmaq, sıq, çoq, dostluq, aqqında
  Yañlış: kara, kırmızı, kol, kuvanç, yazmak, sık, çok, dostluk

• K arfi ince sozuqlarnen (e, i, ö, ü) ile yazıla:
  
  Doğru: kerek, kitap, köy, kün, terek, birlik, kök, bölük
  Yañlış: qereq, qitap, qöy, qülmeq, tereq, birliq, qöq, bölüq

İstisnalar

• Arap tilinden alınma sözlerniñ bazılarında qi ve iq birikmeleri rastkele:
  istiqlâl, muvafaqiyet, inqilâp ve daa bir qaç söz
• kâ birikmesinen sözler:
  kâğıt, aveskâr, tükân, …
• Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde Q degil de, tek K arfi yazıla:
  kontsert, komediya, kurs, uçastka, kapik, kampaniya

2. Ğ ve G arifleri

• Ğ arfi qalın sozuqlarnen (a, ı, o, u) ile yazıla:
  
  Doğru: dalğa, ğıyabiy, uyğun, aytacağım, balığım, dostluğı, qalğan, bazarğa
  Yañlış: dalga, gıyabiy, uygun, aytacagım, balıgım, dostlugı, qalgan, bazarga

• G arfi ince sozuqlarnen (e, i, ö, ü) ile yazıla:
  
  Doğru: diger, degil, göl, güzel, teregi, birligi, ögünde, küçlügim
  Yañlış: diğer, değil, ğöl, ğüzel, tereği, birliği, öğünde, küçlüğim

İstisnalar

• Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde Ğ degil de, tek G arfi yazıla:
  gazeta,  galereya, garaj

3. Ñ arfi

3.1. Ñ şu yerde yazıla:

a) -ñ, -ıñ, -iñ, -uñ, -üñ
seniñ babañ, seniñ kitabıñ, seniñ eliñ, seniñ dostuñ, seniñ közüñ
sen yaptıñ, sen keldiñ

b) -ñız, -ñiz, -ıñız, -iñiz, -uñız, -üñiz
siziñ babañız, siziñ eliñiz, siziñ kitabıñız, siziñ eliñiz, siziñ dostuñız, siziñ közüñiz
aşañız, diñleñiz, qaytıñız, keliñiz, oluñız, köçüñiz
siz yaptıñız, siz keldiñiz

c) -nıñ, -niñ
kitapnıñ cıltı, onıñ adı, mektepniñ bağçası, talebeniñ defteri

3.2. Ñ şu yerde yazılmay:

a) -nı, -ni
kitapnı aldım, köyni kördim

b) -nen
olarnen beraber, bir dostumnen yaptım, uçaqnen keldim

c) -dan, -den, -tan, -ten
ondan, şeerden, çoqtan, mektepten

d) -ğan, -gen, -qan, -ken
olğan, kelgen, açqan, keçken

3.3. Ñ şu yerde em yazılıp, em de yazılmayıp ola:

Bu qaideler bir baqışnen mürekkep körünip ola, amma aslında er şey qolaydır. Yazılış, şey ya da areket kimge ait olğanınen bağlı. “saña” ait olsa ñ yazıla, “oña” ait olsa da n yazıla.

a) -sıñ, -siñ VS -sın, -sin, -sun, sün
sen yapasıñ, amma o yapsın
sen ketesiñ, amma o ketsin

b) -ñda, -ñde, -ñdan, -ñden VS -nda, -nde, -ndan, -nden
seniñ yanıñda(n), amma onıñ yanında(n)
seniñ mektebiñde(n), amma onıñ mektebinde(n)

c) -ıña, -iñe, -uña, -üñe VS -ına, -ine, -una, -üne
seniñ başıña, amma onıñ başına
seniñ mektebiñe, amma onıñ mektebine
seniñ qoluña, amma onıñ qoluna
seniñ köyüñe, amma onıñ köyüne

3.4. Tamırında Ñ arfi bar olğan bazı sözler

añ, añlamaq, beñzemek, biñ, çıñ, eñ, göñül, deñiz, deñişmek, diñlemek, keñ, mañlay, oñ, оñaytlı, soñ, sıñır, siñir, tañ, Tañrı, teñ, şeñ, yañlış, yañğıramaq, yañı, yeñmek, maña, saña, oña, buña, şuña

Diqqat:
teñ (=eşit, denk), amma ten (=vücut)
oñ (=sağ), amma on (=10)
yañı (=yeni), amma onıñ yanı
maña (=bana), amma mana (=anlam)
eñ (msl. eñ balaban, eñ eski), amma en (=genişlik)

İzaat

Yuqarıdaki qaideler osmanlı-arap ya da kiril urufatını bilgenler içün pek qolaydır. İşte:

4. I, O, U ve İ, Ö, Ü arifleri

Qırımtatarca I, O, U ve İ, Ö, Ü arifleri tamam türkçe kibi yazıla.

Doğru: siz, bilmek, eki, kiriş, öz, üst, böcek, cümle, gül, köz, kün, mümkün, şükür, tüşünce, sürgün
Yañlış: sız, bılmek, ekı, kıriş, oz, ust, bocek, cumle, gul, koz, kun, mumkün, şukür, tuşunce, surgün

Bunıñnen beraber qayd etmek kerek ki, qırımtatar İ, Ö, Ü ve türk İ, Ö, Ü biraz faqlıca telâffuz etile. Qırımtatar sesleri türk seslerinden farqlı olaraq qalınca yani (I, O, U seslerine yaqınca telâffuz etile).

5. Â işareti

• Â işareti [a] sesiniñ uzunlığını degil de, tek tutuq sesiniñ yımşaqlığını ifade ete.
• Türkçeden farqlı olaraq  yerine A-nı yazmaq mümkün degil.
  
  

Doğru: ezan, Quran, selâm, kâğıt, istiqlâl, lâkin
Yañlış: ezân, Qurân, selam, kağıt, istiqlal, lakin

6. Dudaq aenki: I, İ vs U, Ü

6.1. 3-nci, 4-nci, 5-nci, ... ecada

Aşağıda yazılğan istisnalarnı esapqa almayıp, söz başından 3-nci, 4-nci, 5-nci,... ecalarda tek I ve İ arifleri yazıla.

Doğru: davulcı, tütüncilik, doğrulıq, duyğulı, yuqusız, rayonım, buyurıñız, öldüriñiz, telefоnım, tüşündirdi
Yañlış: davulcu, tütüncülük, doğruluq, duyğulu, yuqusuz, rayonum, buyuruñuz, öldürüñüz, telefоnum, tüşündürdü
 

İstisnalar

• -uv, -üv, -vuq, -vük yalğamaları: tüşünüv, tüşündirüv, oqutuvnıñ, toplaşuv, ayıruv, becerüvim, ağlavuq
• qoşma sözlerdeki tamırlarnıñ er biri bu qaidege ayrı-ayrı tabi olur. Meselâ: açközlük (aç + közlük), yalıboylu (yalı + boylu); yalıboylusı (yalı + boylusı)
• alınma sözler bu qaidege tabi degil. Meselâ: teşekkür, teessüf, tasavur, avtobus.

6.2. 2-nci eca

6.2.1. Ekinci ecada I, İ şöyle yalğamalarda yazıla:

• -nıñ, -niñ
• -nı, -ni
• -ım, -im (“menim” degil de, “men” manasında)
• -mız, -miz (“bizim” degil de,“biz” manasında)
• -sıñ, -siñ
• -dır, -dir, -tır, -tir
• -dı, -di, -tı, -ti
• -ıp, -ip
• -çıq, -çik
• -mı, -mi

Doğru: onıñ, köyniñ, bunı, közni, men dostım, men türkim, biz dostmız, biz türkmiz, sen dоstsıñ, sen ürsiñ, oldım, kördik, uçtı, tüştiñ, toydır, yоqtır, sözdir, tüştir, оlıp, körip, buzçıq, gölçik, çoqmı?, gölmi?
Yañlış: onuñ, köynüñ, bunu, köznü, men dostum, men türküm, biz dostmuz, biz türkmüz, sen dostsuñ, sen ürsüñ, oldum, kördük, uçtu, tüştüñ, toydur, yоqtur, sözdür, tüştür, olup, körüp, buzçuq, gölçük, çoqmu?, gölmü?

6.2.2. Başqa yalğamalarda ve sözniñ tamırında ekinci ecada U, Ü yazıla:

Doğru: dоğru, çükündir, yolcu, çöplük, köylü, yüzsüz, оnuncı, menim dostum, bizim dostumız, közüñ, közüñiz, yolu, özü, oluñız, dоğurmaq, bölünmek, yоrğun, olsun, külsün, olur
Yañlış: dоğrı, çükindir, yolcı, çöplik, köyli, yüzsiz, оnıncı,onuncu, menim dostım, bizim dostımız, köziñ, köziñiz, közüñüz, yolı, özi, olıñız, oluñuz, dоğırmaq, bölinmek, yоrğın, olsın, külsin, olir

7. çeşit-türlü qaideler

7.1. İlk ecada MU- ve MÜ- birikmeleri

Türk imlâsından farqlı olaraq arap tilinden alınğan sözlerde mu-, mü- tañlay aenkine tabi olıp yazıla:

• ekinci sozuq sesi qalın (a, ı, o, u) olsa mu- yazılır,
• ekinci sozuq sesi ince (e, i, ö, ü) olsa mü- yazılır.

Doğru: mubarek, mudafaa, munasebet, mustaqil, muracaat, mücize, müsibet, müthiş, müit, müessese
Yañlış: mübarek, müdafaa, münasebet, müstaqil, müracaat, mucize, musibet, muthiş, muit, muessese

7.2. Arap sıfatlarınıñ soñunda -İY birikmesi

Arapçadan alınğan sıfatlarnıñ soñunda uzun [i] -iy şeklinde yazıla. Diqqat: Qırımtatar imlâsında î işareti yoqtır!

Doğru: samimiy, siyasiy, milliy, edebiy, cenübiy, qaviy
Yañlış: samimi, siyasi, milli, edebi, cenübi, qavi

 

7.3. Ğarbiy tillerinden alınma sözlerde -İYA birikmesi

Zemaneviy qırımtatar tilinde türk -ya yerine -iya yazamız, -syon yerine -tsiya ya da –siya

Doğru: coğrafiya, kampaniya, amfibiya, Almaniya, federatsiya, versiya
Yañlış: coğrafya, kampanya, amfibya, Almanya, federasyon, versyon

7.4. Söz soñunda C, V ve NK

• Soñunda c bulunğan arapça-farsça sözler türk tilinden farqlı olaraq ç ile yazılmaylar.

Doğru: tac, ilâc, borc, muhtac
Yañlış: taç, ilâç, borç, muhtaç

• Fars tilinden alınma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen başlanğan yalğama arttırğanda nk > ng dönüşimi olmaz.

Doğru: renki, cenki, Frenki
Yañlış: rengi, cengi, Frengi

• Ğarbiy halqlar tillerinden alınma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eşitilse de aslında olğanı kibi yazılır.

Doğru: aktiv, pozitiv, kollektiv
Yañlış: aktif, pozitif, kollektif

8. Qoşma ve ayrı yazılışı

8.1. -mı / -mi affiksi

Türkçeden farqlı olaraq -mı / -mi affiksini sözge qoşıp yazıla.

Doğru: barmı?, doğrumı?, bilesiñmi?, duşmandırmı?
Yañlış: bar mı?, doğru mı?, bilesiñ mi?, duşmandır mı?
 

8.2. bir, ep, er, iç sözlerinen birikmeler

Türk tilinden farqlı olaraq bir, ep, er, iç sözlerinen birikmeler ayrı-ayrı yazıla.

Doğru: ep bir, er bir, er kes, iç bir, bir qaç, bir çoq
Yañlış: epbir, erbir, erkes, içbir, birqaç, birçoq

İstisna: biraz

8.3. çift sözler

Türk tilinden farqlı olaraq çift sözler defis vastasınen yazıla.

Doğru: bir-birini, bir-de-bir, dos-doğru, bem-beyaz, bom-boş, yavaş-yavaş, yaş-qart
Yañlış: birbirini, bir de bir, dosdoğru, bembeyaz, bomboş, yavaş yavaş, yaş qart