42 QIRQ EKİNCİ DERS

· Yaz tatili bitip tura, ögde – yañı oquv yılı

Sentâbrniñ birinde, er yıl olğanı kibi, mekteplerde oquv başlanacaq. Mektepke azırlanır ekenmiz, evlâtlarımız mekteplerniñ qaysı birine barıp oquycağını biz endi bilemiz, çüki bunı evelden tüşündik, assimilâtsiya degen canavar balalarımıznı qolumızdan qaqıp alıp özüniñ qobasına alıp ketmesin dep, areket etik. Böyle etken ana-babalar, qartana-qartbabalar sağ olsun! Olar pek doğru yaptı. Bugün közümizni açmasaq, yarın keç olur ve soñ biñ peşman da hayır etmez.

Ebet, mektep direktorları, zavuçlar, rayono, gorono müdirleri ve ilâhrelernen çekkeleşmek qolay degil. Bu tartışmada yeñmek içün yüregimizde büyük istek, küçlü irade, başımızda aqıl-fikir ve bir de cesürlik kerek.

Balasınıñ kelecegini tüşüngen ana-babalar, kerekli çarelerni köre, öz maqsadınıñ peşinden küçsünmeyip yüre, milliy mektepler, milliy sınıflar, iç olmağanda eki tilde oqutılğan mektepler ve sınıflar açtıra, balasını oqumağa anda bere ve soñ ğururnen: “Naptım-yaptım – boynumnıñ borcunı yaptım! Endi, inşalla, balam mında menim istegenim kibi oqur, yahşı terbiye körer ve milletimizni sevgen, onıñ qaydını çekken, oña hızmet etmege azır olğan bir insan olur”, – dey.

Yazıq ki, beş parmağımız bir-birine beñzemegeni kibi, ana-babalar da çeşit-çeşit. İleride balasınıñ ruslaşıp ketecegini tüşünmegen, vatanı ve milletiniñ kelecegini qayğırmağan, tek özüni bilip yürgen ana-babalar da bar. Biz olarnı körip turamız. Böyle ana-babalarğa men qıçırıp-bağırıp: “Uyanıñız, közüñizni açıñız!” – demege isteyim. – “Bürokratlar ve şovinistlernen küreşmege küçüñiz yetmese ya da imkânıñız olmasa, evde balañıznen işleñiz: oña öz tilini, adetlerini ögretiñiz. Öz halqı ve Vatanına sevgi aşlañız. Böyle etseñiz, balañız öz tuvğan (doğmuş) halqınıñ büllür kibi bir parçaçığı olur, siziñ de halq ögünde yüzüñiz açıq olur”.

Sayğılı dostlar, ana-babalarımıznıñ daa bir çeşiti bar. Bular – özleri de, balaları da bütünley ruslaşıp ketken. Olarda halqımıznıñ qoqusı bile qalmağan. Yazıqlar olsun da yazıqlar olsun. Olar öz halqından pek uzaqlaşıp ketken ve başqa millet arasında (olarğa yaltaqlanıp) öz bahtını qıdıra, olarnıñ arasında şaşmalap yüre. Böyle soylarına menim bir tanışım: “Şaşqan papiyler!” – dey edi. Kimseniñ canını ağırtmağa istemeyim. Böyle adamlarımızdan bizim milletke fayda yoq, zararı bar. Lâkin çaresi tapılmağan vaziyet yoq, yürekte istek olsa, er şeyniñ çaresi tapıla. Böyle ana-babalarımızğa ayta-ayta añlatmaq kerekmiz, olarnı doğru yolğa çekmek kerekmiz. Olar yañlışını tanır. Epimiz “halqnen ağlap, halqnen külmek” kerek olğanını añlamaq kerekmiz.

Biz kimseden eksik degilmiz, biz aqıllı, istidatlı, işkir, cesür ve dülber bir milletmiz. Men bu sözlerni biñ kere qaytarıp aytmağa azırım.

Biz küçlüklerniñ tübünden çıqmağa bilemiz, çoq küçlükniñ tübünden çıqtıq ve, inşalla, ögümizde turğan küçlüklerniñ tübünden de muvafaqiyetnen çıqarmız. Ağzını açıp turğan assimilâtsiya bizni qolaylıqnen yutamaz, ondan başımıznı qurtarırmız. Buña emin olayıq.

Dünyada neñ olmasa, olmasın – öz Vatanıñ ve öz milletiñ olsun!

· Şiirler, yırlar

Mektep çañı çıñılday

Mektep çañı çıñılday,

Sesi keskin yañğıray,

Derske vaqtında kirem,

Keç qalmayım bir direm.

Mektepke istep baram,

Ocamnı sevip-sayam,

Derslerde ğayret etip,

Bilgimni ep arttıram.

Masallar oqup kelem,

Ezberden şiir bilem,

Yahşı yazam ve sayam,

Yüksek-yüksek bal alam!

Ne bilmeli ve nasıl olmalı

İlk-evelâ halqqa hızmet etmeli,

Vatanıñçün yürekten işlemeli,

Er kün, er kün oqumalı, yazmalı,

Oqumış ve terbiyeli olmalı.

Ana-baba, soy-sopuñnı sevmeli,

Urf-adet ve dinimizni kütmeli,

Ürmet etip qartnıñ qolun almalı,

Tatlı söznen mıtlaq hatrin tapmalı.

Aqiqat ve merametni bilmeli,

Muhtaclarğa yardım etip kelmeli,

Adamlarnen dost-muabbet olmalı,

Ömür boyu yahşılıqlar yapmalı!

Menim sözüme inanmayıp eşekniñ sesine inanasıñmı?

(Nasreddin oca aqqında lâtifelerden)

Qomşulardan biri:

– Nasredin oca, maña bazarğa barıp kelmek kerek, cayav barmağa erinem, eşegiñizni berip tursañız, – dey.

– Eşek mında degil. Degirmenge boğday yolladım, – dey Nasredin oca.

Şu arada aranda eşeginiñ sesi eşitile. Qomşusı:

– Eşegiñiz mında da, ana, sesi çıqtı, – dey.

Nasreddin oca elinen saqalını tutıp:

– Alla-Alla, qomşu, menim sözüme inanmayıp eşekniñ sesine inanasıñmı? – dey.

Ferğanada çetten eşitilgen laf

– Olar, po-moyemu, saña znakomıyler.

– Mir tesnıy da, mir tesnıy.

– Biz uje mayısta anda edik. Olar bizni ugostili. Okazıvayetsâ, o avtoşkolada işley.

– Çoq eşitken edim, çto o yaşhı adam edi.

– Nedavno o, barğan sığırnı perestavit mestom etmege. Sığır onı silno türtken. Onı balnitsağa alıp ketkenler daje. Anda çerez duval onıñ plemânigi yaşay. O onı naveşçat ete eken.

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

Er kim bilgenini yapa – всяк по своему с ума сходит

Er kes öz aqlınen iş köre – всяк своим умом живёт

Er şeyniñ öz yeri bar – всякая вещь хороша на своём месте

Er şeyniñ öz vaqtı bar – всякой вещи своё время

Er quş öz yuvasını qoruy – всякая птица своё гнездо бережёт

Er tuccar öz malını maqtar – всякий свой товар хвалит

Baynıñ da fuqarege künü tüşe – богатый тоже может к бедному обратиться

· Frazeologizmler

(boğazınace) borçqa batmaq – весь в долгу, по самое горло

ne kördim, ne eşittim; bir şey körmedim, bir şey eşitmedim – видом не видал, слыхом не слыхал

bunıñ da bir hayırı bardır – во всяком худе не без добра

deliden doğru cevap – дурак скажет как есть

vaqıt beklemey – время не ждёт

uydursañ uydur, qararını qaçırma – ври, да знай меру

erte turğan yol ala – кто рано встанет, тот осилит путь

· Ösümliklerniñ adları

плевел – loliuy – пажитниця; дурiйка

повилика – küsküt – повитиця

поганка – ağuv mantar – поганка

подберёзовик – aqqayın mantarı – пiдберезник

поддубник – emen mantarı – пiддубник

подорожник – baqayapraq, dammar yapraq, beştamar yapraq – подорожник

подосиновик – titrek qavaq mantarı – красноголовець, пiдосичник

подснежник – aqbardaq – пiдснiжник

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

тарантул – tarantul, qaya biyi – тарантул

тетерев – kiyik tavuq – тетерев, тетерюк

тигр – qaplan – тигр

треска – treska, morina (balığı) – трiска

тритон – triton – тритон

трутень – azman – трутень

турач – turaç, ular – турач, улар

тушканчик – yer tavşanı – тушканчик, земляний заєць