40 QIRQINCI DERS

· Muracaatname

Sayğılı ana-babalar!

Bizim eñ büyük baylığımız – bu, evlâtlarımızdır. Alla bizge olarnı bağışlay ve bizlerni bahtlı ete. Ana-baba içün eñ tatlı – evlâttır. Biz onı candan sevemiz, çeşit hayırsızlıqtan közümizniñ bebegini qorçalağan kibi qorçalaymız, asraymız, büyütemiz, sağlam olmaları içün areket etemiz. Bütün ömrümizni olarğa bağışlaymız. Alla epimizge balalarımıznıñ ferağını körmege qısmet etsin!

Ürmetli ana-babalar! Tilimizniñ bugünki vaziyeti cemiyetimizni pek raatsızlay. Balalarımız öz tilinde laf etip olamay. Böyle ketse, bir qaç yıldan öz tilimizde laf etken adam qalmaz. Biz tilimizni coyarmız. Tilimiz coyulsa, özümiz de coyulıp, başqa milletlernen qarışıp ketermiz, olarnıñ tilinde laf etip, olarnıñ adetlerini ögrenip, soñ-soñuna daa, Alla saqlasın, çoqunıp da başlarmız.

Bizge keregi bumı? Vatanımızğa bunıñ içün qaytıp keldikmi? Tarihiy vatanımız – Qırımda, baba-dede toprağında başqaları keyf çatıp yaşasınmı?

Yoq! Bizge bu kerekmey!

Onıñ içün, keliñiz acele çareler köreyik. Bizge yoq olıp ketmege yol bermeycek şeylerden biri – bu, tilimizdir.

Öz aramız ve balalarımıznen öz tilimizde laf etsek, biz bir vaqıt yoq olmamız, biz bar olurmız, milletimiz bar olur ve aziz arzu-niyetlerimizge irişirmiz, inşalla.

Balasınen öz tilinde laf etkenlerge maşalla. Balasınen başqa tilde laf etken ana-babalar ise halqımız ögünde büyük bir qabaat işley ve öz balasını özü tilsiz qaldıra.

Duşmanlarımız açıq-açıqqa: “Siz tiliñizni sevmeysiñiz, öz tiliñizde laf etmege bilmeysiñiz. Siz tezden tilsiz qalıp, yoq olıp keteceksiñiz… Bizge de keregi budır!” – dey.

Bu sözler titis sözler olsa da olar içinde aqiqat bar. Başımızğa esimizni toplayıq da, vaqıt coymayıp, tuvğan (doğmuş) tilimizni, kerek olsa, özümiz de ögreneyik ve mıtlaq balalarımızğa ögreteyik. Qoranta içinde öz tilimizde laf etmekni adet eteyik. Eşitesiñizmi? Qoranta içinde öz tilimizde laf etmekni adet eteyik.

Ondan da ğayrı, ana tilinde yazılğan kitaplarnı, gazetalarnı, jurnalnı peyda eteyik, oquyıq, balalarımızğa oqutayıq. Kitap, gazeta, jurnallar masamızda olsun. Balalarğa şiirler ezberleteyik, yırlar ögreteyik. Tilimizge aveslik, sevgi aşlamaq içün, balalarımıznı er oquğan eseri içün, er ezberlegen şiiri içün maqtayıq. Balalarımız ve özümiz tilimizniñ sevdası olayıq.

Balaçıqlarımıznıñ yahşı bir hususiyeti bar: olar er şeyni tez añlay, tez menimsey, tez ögrene. Er kün tilimiz üstünde işlesek, çoq vaqıt keçmez, evlâtlarımız da, özümiz de tuvğan tilde laf eter ve tilsizlikten qurtulırmız.

Bizge nefes almaq içün ava nasıl kerek olsa, millet olıp qalmamız içün da tilimiz kerek. Tilimiz bizni bir bütün millet ete, bizni birleştire, keçmişimiznen, tamırlarımıznen bağlay, özümizde milliy ruh asray.

Biz er şeyniñ çaresini tapqan milletmiz, aqıl-fikir ve istidat saiplerimiz. Tilimizni ögrenmek meselesinde de kerekli çarelerini taparmız – balalarımız öz tilini ögrenir, bilir, öz tilinde laf eter.

Til oğrunda işimizge Alla qolay ketirsin!

Epimiz tilimizniñ sevdası olayıq!

Bilem, halqım urf-adetini küter,

Bülbül kibi öz tilinde laf eter,

Mıtlaq olur onıñ toyu-dügüni,

Aşı-suvu Allanıñ vermiş künü.

Er yerde, er zaman birlikli olsaq,

İnsannıñ barında-yoqunda bulunsaq,

Közümiz açılır, bulurmız ünü,

Bol-serbest ömürniñ kelir bir künü.

Kelir o kün – bala-çağa şeñ küler,

Qartlarımız cümlemiznen kün körer,

Ümmetimniñ tutqan yolu aqtır,

Küçlüklerniñ ahır-soñu feraqtır!

Azırlağan Seyran Memet oğlu Üseinov 16. 05. 09 s.

Sayğılı vatandaşlar!

Yırlarımıznıñ birinde: “Biz qırımtatarmız, yoq olmadıq, biz barmız!” – degen sözler bar. Ebet, yoq olmadıq, biz barmız ve Vatanımızğa qaytmaqtamız.

Bugün ögümizde turğan ciddiy meseleler sırasında tilimizniñ ağır vaziyetinen bağlı meseleler bar. Olar bizni pek raatsızlay, telâşlandıra.

Halqımız Qırımğa kelip, ruslar arasına tüşken soñ, er kün olarnen alâqada olıp, ziyade rus tilinde laf etip, öz tilini unutıp başladı. Assimilâtsiya ceryanı bizni suvğa tüşken çöp kibi tez-tez yaldatıp, uçurım kenarına alıp kete.

Ösip kelgen neslimizniñ bayağı bir qısmı öz tilini bilmey, bilse de zayıf bile, ya da pek zayıf bile. Öyle balalarımız bar ki, atta aytılğan lafnı añlamay, selâmnı bile keregi kibi berip olamay.

Qırımda rus tili müiti üküm süre. Mektepler ve bala bağçalarınıñ çoqusında rus tilinde oqutıla. Balalarımız şu mekteplerge barıp oquy, anda rus tilini ögrenip çıqa, rus tilinde laf ete, rus tilinde fikir ete, ruslarnıñ adetlerini ögrene.

Ana-babalarnıñ özüne ise memuriyet tarafından biñ türlü ayaq çalına. Meselâ, olar: “Balañız öz tilinde oqusa, mektepni bitirgen soñ qayda barıp kirecek, qayda çalışacaq? Er yerde rus tili qullanıla. Siz bunı tüşünesiñizmi?” – dep, ana-babalarnıñ başını aylandıra, özcesine qorquza.

Ana-babalar da çeşit-çeşit: biri meseleni añlay, biri – añlamay. Olarnıñ içinde: “Vay, balam rus tilini yahşı bilmese, soñ ruslarnen bir yerde yaşamağa oña küç olur”, – degen soyu bar.

Ey, musulmannıñ balası! Er kün ruslarnıñ arasında olğan soñ, rus tilini bilmemiz dep qorqmağa şey barmı? Rus tilini bizge rus tili müiti (yani «языковая среда» degen şey) ögrete. Bala evinden çıqqanı kibi rus balaları arasına tüşe, rus balalarınen dost ola, oynay, sabadan aqşamğace olarnen rusça laf ete. Daa evge qaytıp kelgen soñ da evdekileri onen rusça laf etse, televizornı rus tilinde baqsa, derslikleri rus tilinde olsa, oña daa ne kerek? İşte qırımtatar qorantasında bir qazaq balası daa asrala!?

Ana-babalarnıñ daa bir qısmı, aytması ayıp: “Menim balama qırımtatar tili kerekmey, o oña kerek olmaycaq, oqusın informatikanı”, – dey. Mına qayda şaşqan papiyler!

Birlik olmağan yerde, duşmanlarımız at oynata.

Cemaatımıznı raatsızlağan, atta qorquzğan şu ki, balalarımız öz tuvğan tilinden (ve, ebet de, adetinden, terbiyesinden) çette qala ve kün-künden uzaqlaşıp kete.

Közümizni açayıq ve keç olmağance tilimizge yapışayıq, tilimizni ögreneyik, balalarımızğa ögreteyik.

Epimiz tilimizniñ sevdası olayıq!

· Şiirler, yırlar

Tilimizni coymayıq!

İlimizge qaytıp kelip,

Bir şeyden saqt olayıq,

Evallıqqa pek berilip

Tilimizni coymayıq.

Dünya malı fayda bermez

Tilimiz eger ölse,

Biñ peşman da hayır etmez

Halq temeli til ölse.

“Şap da bir, şeker de birdir”

Bir tamam fikirsizge,

Tilni bilmemek ayıptır,

Lâyıq degil bu bizge.

Öz arası qartı-yaşı

Öz tilinde laf etsin,

Ösip kelgen evlâtlar da

Öz tilini ögrensin.

Tilimizni candan sevip,

Ögreneyik, bileyik,

“Çoqqa barmaz, yoq olurlar!” –

Degenni titreteyik!

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

Oqumaq – bir vaqıt keç degil. – Учиться никогда не поздно.

Bir qulağından kirer, bir qulağından çıqar. – В одно ухо влетает, из другого уха вылетает.

Bar edi – yoq oldı. – Было, да сплыло

Aq kün – ağartır, qara kün – qarartır. – При хорошей жизни лицо

белится, при плохой – чернится.

Balaban balıq ufaq balıqnı tiri yutar. – Большая рыба маленькую

заживо глотает.

Büyük gemige büyük derya kerek. – Большому кораблю – большое плаванье.

· Frazeologizmler

yüzü açıq olması içün – для очистки совести

ruhtan tüşmek – падать духом

esini coymaq (bayılmaq) – падать в обморок

istek olsun – была бы охота

başlaması küç – лиха беда начало

(iş) yerinden köçmey – а воз и ныне там

Alla bile; Alla bile onı – Аллах его знает

· Ösümliklerniñ adları

пастернак – pasternak, yaban havuç –

пастушья сумка – çoban çantası, qıçı –

патиссон – şamaha –

первоцвет (примула) – pastaçıq –

перекати-поле (верблюжья колючка) – biñbaşqoray, qamğaq, hadıq, cantaq –

(красный, чёрный, болгарский) перец – (qırmızı, qara, tatlı) biber –