37 OTUZ YEDİNCİ DERS

· Diqqat! Testler qırımtatar tilinde berile bile!

 

Ukraina ilim ve tasil Nazirliginiñ qararınen bu yıl Qırım Muhtar Cumhuriyetinde mektep fenleri boyunca testlerge yedi tilde cevap bermek mümkün olacaq.

Şu yedi til arasıda qırımtatar tili de bar. Bu yahşı bir alâmet ve böyle aq-uquq bizge berile eken ondan mıtlaq faydalanmaq kerekmiz.

Qırımtatar tilinde yazılğan testlerni talebelerimiz alıp, olarğa cevap berse, tilimizniñ temeline bir taş daa qoyulğandan esaplanır. Bunı epimizge, hususan mekteplerimizniñ direktorlarına, ocalarımızğa yahşı añlap, talebelerni öz tilinde testler keçmek içün azırlamaq kerek.

Bu yerde bıltır testirovaniye vaqtında olğan şeyni aytmasaq olmaz. Qırımtatar tili boyunca testlerni alğan – tek bir talebe oldı. Ya bizim 15 milliy mektebimiz bar, qayda o mekteplerniñ mezunları, ne içün olar öz tilinde testler keçmedi? Balalarımıznı bu testlerge azırlağan olsaq, iç olmağanda er bir milliy mektep birer talebe azırlağan olsa, 15 talebmiz öz tilinde testlerden keçecek edi. Biz onı yapmadıq. Keliñiz, bu yıl bu işke biraz mesuliyetlice baqayıq.

“Çıqmağan canda ümüt bar” – deyler, inşalla, tuvğan tilimiz evelki statusına bir kün ola irişir. Bizge buña er kün ve er taraflama azırlıq körmek kerek.

Qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetine kireceklerge mıtlaq qırımtatar tilinden azırlanğan testlerni alıp, olarğa öz tilimizde cevap bermek kerek olacaq.

Alla qolay ketirsin! Testlerge öz tilimizde cevaplarnı yengil-yengil bergende Alla sizge yardımcı olsun.

 

 

· “Qırımtatarca-rusça-ukraince luğat”nıñ ekinci neşri

 

Sayğılı ocalar, közüñiz aydın! Bir cıltlı yani bir tomlu “Qırımtatarca-rusça-ukraince luğat”nıñ ekinci neşri dünya yüzü kördi.

Luğatnıñ formatı 60 h 84 olıp, kölemi 836 saife. Böyle luğat bizde daa çıqmağan edi. Bu luğatnı tertip etken Seyran ocamız Üseinov oña özüniñ bütün ömrüni bağışladı. Alla sağlığını bersin ve onıñ şimdi azırlağan «Русско-крымскотатарский словарь» adlı luğatına da neşirden çıqmağa qısmet olsun. Şunı qayd etmek kerek ki, qısmet olsa, bu luğatnıñ kölemi de birincisinden eksik olmaycaq.

“Qırımtatarca-rusça-ukraince luğat”ına dünya yüzü köstemek de yengil olmadı. Ulu insanımız İsmail Gasprinskiyniñ doğğan kününe bağışlap “Maarifçi” teşkilâtı qolundan kelgen bütün çarelerni kördi ve luğatnıñ basılıp çıqmasına sebepçi oldı. Zametlerimiz elâl olsun.

Sayğılı oquyıcılarımız, siz bilesiñiz, bundan bir yıl o yağında çıqqan bu luğatnıñ birinci neşri 3 cıltlı şeklinde yapılğan edi. Şu luğat müellif tarafından bir yıl devamında qayta işlenildi, yañı sözler kirsetildi, tüzetildi, luğatnıñ metinleri kenişletildi. Qullanması yengil olması içün luğat bir cıltlı yapıldı.

Yañı çıqqan luğatnıñ evelkisinden bayağı ayırılğan yerleri bar: edebiy tilde qullanılğan sözlerniñ yanında, qavuslar içinde, bu sözniñ şivelerimizde olğan ekvivalentleri (yani ep şu mananı bildirgen şive sözleri) berildi.

Meselâ; qartana (ya da onıñ sinonimı bita) sözleriniñ yanında bitâ, bitay, pitay, tapta, tâptâ, büyükana, bukana, pukana, bikâne, kata, atâ, apçe, apşçe kibi şive sözleri toplandı. Şive sözleriniñ luğatta öz yeri de bar. Sözlerimizni böyle şekilde berilmek kerekligini, ameliyat talap ete edi, çünki edebiy tilge kirgen ve kirmegen sözlerni ayırmaq ale daa yengil degil.

Luğatnıñ bir yerini daa qayd etmek kerek. Mümkün olğan yerde sözlerniñ sinonimleri ve atta antonimleri berile. Meselâ: qaranlıq sözünden soñ ср. zulmet; ант. yarıq dep yazıla, zulmet sözünden soñ ср. qaranlıq; ант. yarıq dep yazıla. Böyle usul luğatnıñ emiyetini ve ameliy qıymetini arttıra. Umumen aytqanda, bu luğatnıñ içinde daa üç luğat: sinonimler, antonimler ve şive sözleri luğatı bar demek mümkün.

Bunıñnen beraber, bugün tilimiz, terminologiyamız da yahşı işlenilmegeni sebebinden luğatta davalı yerler ola bile. Oquyıcılarımıznıñ fikirleri, qaydları, teklifleri luğatnıñ mükemmelleşmesine yardım eter. Mektüpleriñizni büyük minnetdarlıqnen bekleymiz.

Luğat mekteplerge, oquv yurtlarına, kitaphanelerge ve diger yerlerge vesiqalar esasında berilecek. Luğatnı almaq içün “Maarifçi” teşkilâtına muracaat ete bilesiñiz.

Telefonımız 8-(0652) 63-20-33

Peyda etiñiz ve eyiliknen qullanıñız!

Maarifinform

 

 

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

 

Men isterim emen-çamlı ormanlarda,

Uçurımlı, qar-ayazlı zamanlarda

Yeşil çöller em dalğalı deryalarla

Tatar yırı, tatar çıñı yırlansın!

Tatar toğu – Kök bayraq dalğalansın!

 

Men isterim maşer künü eñ ögde

Kök kefinli tatar halqı yer alsın!

Cennet yolu – sırat köprün keçkende

Tatar yırı, tatar çıñı yırlansın!

Tatar toğu – Kök bayraq dalğalansın!

 

Bu satırlarnı yazğan – NKVD türmeleri içinde ğayıp olğan soñ 1958 senesi reabilitatsiya olğan ulu rejissör, dramaturg, yazıcı, şair, aktör ve acayip insanımız Ümer İpçidir. Allanıñ rametinde olsun. Onıñ qızı Cevair apte İpçi Aqmescitniñ “60 let Oktâbrâ” soqağında 17 / 65 evde 90-ıncı kvartirada ömürdeşinen beraber yaşay.

“Alma tereginden uzaq tüşmey”, –deyler. Aqiqattan da, Cevair apte babası kibi, yüreginde olğan bütün sevgisini öz halqına bağışladı. Çoq yıl devamında mekteplerde ocalıq etip, evlâtlarımızğa vatanperverlik çizgilerini aşlap keldi. Şimdi bayağı yaşqa kelgenine ve pensiyada olğanına baqmadan, qalemini qolundan taşlamay, icat ete.

Cevair apte, babasınıñ izinden yürgen, acayip insanlarımızdan biridir. Onıñ öz vatanına, öz halqına olğan sevgisiniñ qararı yoq. İşkir, mulâyim, küleryüzlü, alçaq göñülli, fikirleri teren bu insanımız bir daqqa boş vaqıt keçirmey: şiirler yaza, mektep ocalarına olarnıñ derslerinde kerek olacaq qullanmalar, albomlar yapa, olarnı resimlernen yaraştıra ve ocalarğa teklif ete. Eyecannen: “Ocalarımızğa menim de bir faydam tiygenini isteyim!” – dey.

Bugün sizlerni, sayğılı oquyıcılarımız, Cevair apteniñ ayrı bir şiirlerinen tanış etmege lâyıq saydıq.

 

 

Qayttım saña, menim aziz Vatanım

 

Qısmet oldı, qayttım saña, menim aziz Vatanım,

Saña daim secde etem, menim güzel Qırımım!

Yahşı bilem, sabır etip, sen bizlerni beklediñ,

Qırpalanğan, hor qalbimden iç çıqmağan – sen ediñ.

 

Bitamnıñ azbarındaki dut teregini kördim,

Çapıp bardım eyecannen ve onı quçaqladım,

Bürüşken kevdesi onıñ, yanağımnı tiydirdim,

Toluqtı yüregim, taştı, ökür-ökür ağladım.

 

Yaşlığım ve küç-quvetim ğurbetlikte qaldırdım,

Çoq yıl keçti. Lâkin saña men qayttım, Ana-yurtum,

Baba-dede urf-adeti, tilimizni coymadım,

Yabanlarnen qarışmadım, barım men, yoq olmadım.

 

 

Selâm saña yarımada!

 

Böyle güzel, dülber tañlar başqa bir yerde olmaz,

Böyle şefaq ne sen ne men başqa yerde köralmaz,

Soñki yıldız söne kökte, tañ şefağı allana,

Küneş doğa. Keniş çölde bağ-bağçalar canlana.

 

Çatırdağ ve yaylalar da yuqusından uyana,

Serbest yeller bulutlarnen seferlerge yol ala,

Yırcı quşlar yırın yırlap köklerde avelene,

Derelerde gecelegen tumanlar köterile.

 

Selâm saña yarımada, selâm yeşil Qırımım,

Yüregimde ateş yana sen içün, Ana-yurtum,

Milletime yarıq künler, Rabbim, sen nasip eyle

Qaranlıqtan, meşaqattan bizlerni azat eyle.

 

 

Barmı bundan yahşı şey?

 

Pencereñden küneş baqsa,

Eviñ altın nurğa tolsa,

Bülbül dalda ep yırlasa,

Barmı bundan yahşı şey?

 

Evlâdını ana alsa,

Onı öpse, quçaqlasa,

Göñlü onıñ feraqlansa

Barmı bundan yahşı şey?

 

Bag-bağçalar çiçek açsa,

Hoş qoqular güller saçsa,

Soframızda qave olsa,

Barmı bundan yahşı şey?

 

Şiirlerni neşirge azırlağan Seyran oca Üseinov

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Elifbe

 

Elifbe kitabında

Otuz yedi arif bar,

Elifbe sırasında

Er arifniñ yeri bar.

 

A, B, V, G, Ğ, D, E…

Şay başlana elifbe,

Er bir sesni, ey, erif,

İfadeley bir arif.

 

Ğ, Q, Ñ, C – dört sesniñ

Bardır ekişer arfi,

Bularnı yahşı bilemiz

Em de oqup ögrenemiz.

 

A-nen başlay ANA sözü,

B-nen – BABA ve BALA,

Sözlerden cümle yapamız,

Defterimizge yazamız.

 

Eca nedir, cümle nedir

Ocapçemiz ögretti,

İlk kitabım – elifbedir,

O maña yardım etti.

 

Candan sevgen elifbemni

Bir vaqıt unutmaycam,

Derslerimni yahşı oqup,

Yahşı Adam olacam.

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

совка – yapalaqbaş köbelek – совка

сойка – soyğa – сойка

сокол – lâçin – сокiл

солитёр – şerit – солiтер

стриж – sağan – стриж, щур, юрик

сурок-свистун – sızğıravuq soqur – бабак-свистун

сыч – kukumav – сич

тарака – furun böcegi – тарган

 

 

· Soyluqnı ifade etken sözler

 

ana – мать; мама

baba – отец; папа

qartana, bitâ – бабушка (мать отца или матери)

qartbaba, (диал. dede) – дедушка (отец отца или матери)

oğul, (диал.  ul, uvıl) – сын; (oğlan bala – мальчик)

qız – дочь; (qız bala – девочка)

ağa – брат (старший)

(oğlan) qardaş, kadâ, (диал. gadâ, kaday, mata, matay, maday) – младший брат

apte, tata, (диал. dudu) – сестра (старшая)

(qız) qardaş, kadâ, (диал. gadâ, kaday, mata, matay, maday) – младшая сестра

ağasınıñ, qardaşınıñ oğlu – племянник

aptesiniñ (или tatasınıñ), qız qardaşınıñ oğlu, (диал. ciyen, torun) – племянник (сын брата или сестры)

ağasınıñ, qardaşınıñ qızı – племянница

aptesiniñ (или tatasınıñ), qız qardaşınıñ qızı, (диал. qız ciyen, torun) – племянница (дочь брата или сестры)

qardaş: oğlan qardaş – младший брат; qız qardaş – младшая сестра

quda – сват

qudapçe, qudağıy – сватья (сват, сватья – родители одного из супругов по отношению к родителям другого супруга)

qaynata – свёкор (отец мужа)

qaynana – свекровь (мать мужа)

kiyev – зять (муж дочери или сестры)

kelin – 1. невестка (жена брата или жена сына, а также жена одного брата по отношению к жене другого брата); 2. сноха (жена сына по отношению к его отцу)

qayın – деверь (брат мужа); çelebi – младший брат мужа; çelebi ağa – старший брат мужа

qayınağa – шурин (брат жены); çelebi – младший брат жены; çelebi ağa – старший брат жены

körümce, (dudu) – золовка (сестра мужа)

yenge, yengepçe, (dudu) – невестка (жена старшего брата)

bacanaq – свояк (муж свояченицы)

qayınbike, baldız – свояченица (сестра жены)

alapçe – тётя (по отцу)

alapçemniñ oğlu – двоюродный брат (сын тёти по отцу)

alapçemniñ qızı – двоюродная сестра (дочь тёти по отцу)

tize – тётя (по матери)

tizemniñ oğlu – двоюродный брат (сын тёти по матери)

tizemniñ qızı – двоюродная сестра (дочь тёти по матери)

emce – дядя (по отцу)

emcemniñ oğlu – двоюродный брат (сын дяди по отцу)

emcemniñ qızı – двоюродная сестра (дочь дяди по отцу)

dayı – дядя (по отцу)

dayımnıñ (или emcemniñ, tizemniñ, alapçemniñ) oğlu, (диал. ini, torun) – двоюродный брат, племянник (???) (сын дяди и тёти по матери, а так же сын дяди и тёти по отцу)

dayımnıñ (или emcemniñ, tizemniñ, alapçemniñ) qızı, (диал. ini, torun) – двоюродная сестра, племянница (???) (дочь дяди и тёти по матери, а так же дочь дяди и тёти по отцу)

torun – внук (сын сына или дочери)

torun – внучка (дочь сына или дочери)

torunnıñ oğlu – правнук

torunnıñ qızı – правнучка

torunnıñ oğlunıñ (или qızınıñ) oğlu – праправнук

torunnıñ oğlunıñ (или qızınıñ) oğlu – праправнучка

torunnıñ oğlu – правнук (сын внука или внучки), (диал. torsaq)

torunnıñ qızı – правнучка (дочь внука или внучки), (диал. ciyen)

eki doğmuş (или tuvğan) balaları – двоюродные братья или сёстры