35 OTUZ BEŞİNCİ DERS

· Yañı yıl arfesinde

 

Ömrümizniñ bir yılı daa keçip ketti. Endi yañı yılnı bekleymiz, yañı yılda yahşılıqlar olur degen şeyge inanmağa isteymiz. Lâkin özünden özü bir şey olmay. Arzularımızğa irişmek içün qol qaçlap oturmağa da olmay, bunı başqa biri yapar dep işanıp oturmağa da olmay.

Onıñ içün, sayğılı dostlar, keliñiz, bir şeyni adet eteyik. Er yıl Yılbaş arfesinde öz-özümizge sualler bereyik.

Bismillâ dep bugün başlayıq:

– bu bir yıl içinde özüme ve halqıma nasıl yahşı ve faydalı şeyler yaptım?;

– qorantam, bala-çağamnıñ eyiallığı içün ne yaptım?;

– soy-sop, qolum-qomşunı quvandırmaq içün yahşı bir şeyler yaptımmı?;

– yoğurılıp yoq etilgen aq-uquğımız, devletçiligimiz, tilimizniñ statusı qaytarılması içün qayda bardım ve nasıl arektler yaptım, qayda ve qaç mektüp yazdım?;

– baba-dede toprağı, birden-bir Vatanım Qırımnı açköz unsurlarğa çaypatmamaq içün ne yaptım?;

– camilerimiz qurulması içün ve olar boş turmaması içün ne yaptım?;

– birligimiz qaviy, sarsılmaz bir qale kibi olması içün men ne yaptım?

– ana-baba olaraq evlâtlarıma milletimizniñ urf-adetleri esasında yapılğan terbiye berdimmi?, balamız birini ağır vaziyette körse, oña yardımğa aşıqacaq kibi insan oldımı?;

– sevimli evlâtlarım öz tilinde laf etmesi içün ne yaptım?; olar tilini bilmesi içün öz tilimizde er kün olarnen laf ettimmi, evde öz tilimizde yazılğan kitaplarnı oqumaqnı adet ettimmi, şiirler ezberlettimmi, yırlar ögrettimmi, aslında balalarıma nasıl kitap, nasıl luğat alıp berdim, öz tilimizde çıqqan nasıl gazeta ve jurnalğa yazıldım?

Açıq yüreknen cevap bereyik dostlar. Ayneci adamlar kibi birden manaçıq ve sebepler qıdırıp başlamayıq. Özümiz özümizniñ yüzüne baqıp cevap bereyik, yañlışlarıñnı tanıp, açıq yüreknen cevap bermek yengil degil, lâkin bunıñ epimizge faydası olur. Kelip turğan yañı yılda ve ileride, bütün areketlerimiz başqaca olur, alem bizni begenir, maqtar, quvanır, kelecekke ümüt bağlar.

Alla bersin de yañı yılda:

– tek özüni bilip yürgen, tek özüni tüşüngen, tek özüni qayğırğan, maña olsun da qalğanlarınen işim yoq dep yürgen adamlarımız olmasın;

– memuriyet strukturalarında kresloğa yapışıp, babasını unutqan bürokratlarmız olmasın;

– bütünley parağa berilgen, közleri tek dollar körgen, halqını ise kör kibi körmegen, tanımağan ve tanımağa istemegen adamlarımız olmasın;

– balalarımız, Alla saqlasın, tilsiz qalmasın, öz tilini bilmeyip yürmesin, rus, ukrain tilinen bir sırada öz tilini olardan eksik bilmesin, öz tilinde bülbül kibi laf etsin;

– terbiye ceetten balalarımız “başqalarından” ayırılıp tursun, yüzü-beti olsun, sıra bilsin, sayğı-ürmet saibi olsun, namuslı ve insaflı olıp, vicdanları temiz olsun.

Aziz bu isteklerimiz yerine kelmesi içün, sayğılı dostlarım, er kün boynumıznıñ borcunı yapmaq kerek – bu ise yengil degil. Lâkin candan-yürekten istesek, Alla bizge küç-quvet berir, aqıl-fikir, aqıl-feraset berir ve niyetlerimizge iriştirir!

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Yañı yıl

 

Muz. Server Kakuranıñ

 

Eski yıl tez keçti,

Biz biraz deñiştik,

Türlü şey, türlü kün

Biz körip keçirdik.

Ümütler bağlayıq,

Göñüller açılsın,

Oynayıq, küleyik

Şeñ çalğı yañrasın!

 

Bağlaması:

 

Yañı yıl, yañı yıl,

Er evge sen keldiñ,

Yañı yıl, Yañı yıl,

Şeñ bayram ketirdiñ.

Er künüñ, Yañı yıl,

Eyiliknen tolsun,

Yalvaram, Yañı yıl,

Mabetlik tek olsun!

 

Zametsiz yol olmaz,

Em qaqar, em sallar,

Ögüne baq biraz,

Tüzelir bu allar.

Yañı yılnen kelsin,

Bizlerge şeñ künler,

Cümle halq sevinir,

Yüzleri de küler!

 

Bağlaması:

 

Yañı yıl, yañı yıl,

Er evge sen keldiñ,

Yañı yıl, Yañı yıl,

Şeñ bayram ketirdiñ.

Er künüñ, Yañı yıl,

Eyiliknen tolsun,

Yalvaram, Yañı yıl,

Mabetlik tek olsun!

 

 

Nasıl olmalı

 

İlk-evelâ halqqa hızmet etmeli,

Vatanıñçün yürekten işlemeli,

Onıñ içün oqumalı, yazmalı,

Oqumış ve terbiyeli olmalı.

 

Ana-baba, soy-sopuñnı sevmeli,

Urf-adet ve dinimizni kütmeli,

Ürmet etip qartnıñ elin almalı,

Tatlı söznen mıtlaq hatrin tapmalı.

 

Aqiqat ve merametni bilmeli,

Muhtaclarğa yardım etip kelmeli,

Adamlarnen dost-muabbet olmalı,

Ömür boyu yahşılıqlar yapmalı!

 

 

Yolda saqt oluñız

 

Yolnı keçmek kerek olsa,

Keçitlerden keçiñiz,

Svetoforda yeşil yansa,

Soñ areket etiñiz.

 

Qırmızı olsa – toqtañız!!!

Aşıqmañız, pek hafvlı,

Unutmañız – soqaqtamız,

Sabır etkenler aqlı.

 

Sarı yansa, biraz turıp,

Yeşilni beklemeli,

Yeşilde de diqqat etip,

Yolnı devam etmeli.

 

Yolğa çıqqan er bir bala

Bularnı bilmek kerek,

Yollarımız tolu maşna –

Saqt olıp keçmek kerek!

 

 

· Güzel adetlerimiz

 

Çoq balalı qorantalarda balasına ad qoyacaqlarğa

 

Ali – Veli

Emine – Zemine – Mümine

Asan – Üsein

Remziye – Merziye – Meryem

Refat – Ferat

Zeynep – Zeyde – Sayde

Ali – Alim – Akim

Afize – Nafize

Muyedin – Nuredin – Ziyadin

Ayşe – Fatime

Saledin – Aledin – Hayretdin

Ümre – Mamre

Ablâkim – Ablâlim – Ablâmit

Mevser – Mesver – Levser – Miyaser

Settar – Serdar – Alimdar – Abiltar – Qırımdar – İlimdar

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Atalar sözleri

 

Amin-amin demeknen cın quvulmaz (или Amin-amin demekten fayda yoq) – Амином беса не отбудешь

İştaa (или madde) aşnen (или yemeknen) kelir – Аппетит приходит во время еды

Belâ üstünde belâ (или Belâ belânı avlay) – беда беду накликает

Belâ bir özü (или tek) kelmez – Беда не приходит одна

Hastalıq batmannen kelir, misqalnen (или direm-direm) çıqar – Болезнь приходит пудами, а уходит золотниками

 

 

· Frazeologizmler

 

köz taşlamaq – бросить беглый взгляд

qaçaqlap yürmek – быть в бегах

aqlıñnı aşadıñmı? – белены объелся?

közlerini aqaytmaq – выпучить бельма

aqılğa zarar aqça – бешеные деньги

süt qardaş – молочный брат

bir şey olmağan kibi – как ни в чём не бывало

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

мятлик – sarı yonca – тонконiг

навозник (гриб) – kübre mantarı – гнояк, гнойовик

наперстянка – oymaqot – наперстянка, наперстник

наплыв – abaq – наплив, наростень

нарцисс – aq nargiz – нарцис

настурция – frenklâle, tavuq körse qoqumaz – красоля, настурцiя

недотрога, бальзамин – lâlemenki – розрив-трава

неклён – tatar qaşıq ağaçı – черноклен

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

селезень – qoçulı – качур

сельдь – selödka, ringa – оселедець

серна – dağ eçkisi – сарна

сизоворонка – mavı qurğun – сиворакша

сипуха – aq bayquş – сипуха

синица – baştanqara, sırlı quş – синиця

скворец – sığırçıq – шпак

сколопендра – qırqayaqnıñ bir çeşiti – сколопендра

скорпион – aqrep – скорпiон