34 OTUZ DÖRTÜNCİ DERS

•  Ana-babanıñ eñ müim boyun borcu

Er bir qorantanıñ özegi – ana ve babadır. Qorantanıñ eyiallığı olarnıñ qolunda, qoranta içinde olar er bir şeyge cevapkâr olıp, meydanğa kelgen er bir meseleniñ çaresini tapmağa kerek.

Ana-babanıñ eñ müim boyun borcu – bu dünyağa kelgen balalarını ayaqqa qoymaq ve baş-köz etmektir.

Ayaqqa qoymaq degende tek olarnı asrap balaban etmek meselesi köz ögünde tutulmay. Balalarğa sabiylikten başlap, birinci nevbette, öz ana tili ögretile. Anası ve babası balalarınen öz tilinde laf ete, öz tilinde şiirler ögrete ya da oqutıp ezberlete, masallar ayta ya da oquta, öz tilimizde yazılğan kitaplarnen, gazeta ve jurnallarnen tanış ve dost ete.

Ana tiliniñ adamğa mıtlaq kerekliginiñ çoq sebebi bar. Er milletniñ medeniyeti, tarihı, pedagogikası – yırlar, atalar cözleri ve aytımlar içindedir. Balalarımızğa millet duyğusını aşlağan olardır. Öz tilini bilmegen bala bu şeylerden pek uzaq qala, başqa milletniñ hususiyetlerini menimsey ve o milletke beñzep qala. Böyle balalar milletim, Vatanım kibi sözlerniñ emiyetini añlamay. Öz sürüsinden ayırılğan qoy kibi olar da öz milletinden ayırılıp şaşmalap başqa milletniñ sürüsine barıp kire. Ay-ay onı özüniñ kibi qabul etseler, ayda qayda ketmegen dersiñ. Lâkin anda oña çetten kelgen ecnebiyge baqqan kibi baqalar.

Ruslarnıñ bir atalar sözü bar: «Гусь свинье не пара», bu sözlerde aqiqat bar.

Onıñ içün ana-babanıñ eñ müim boyun borcu – balasına öz tilini, öz adetleri ögretmekten ibarettir. Bu borcnı ödemegen ana-baba – aqiqiy ana-baba degil. Vesselâm!

•  Şiirler, yırlar

Tabiat pek acayiptir

Tabiat pek acayiptir,

Mücizesi iç bitmez,

Variyeti qararsızdır,

Oña aqıllar yetmez.

Bu – dağlarnıñ qar ve buzu,

Yem-yeşil çet-bucağı

Altı ay qışnıñ sert suvuğı,

Yazda küneş sıcağı.

Çeşit-çeşit ayvan yaşay,

Suv, ava ve topraqta,

Nelerge tek adam şaşmay

Balalıqta, qartlıqta.

Bu – er gece kün qonğan soñ

Adamlarnıñ yuqusı,

Güdürdili yağmurdan soñ

Çiçeklerniñ qoqusı.

Bu – quşlarnıñ çiviltisi,

Çırçırna çırıltısı,

İrmaq suvu şırıltısı,

Özenniñ şuvultısı.

Tabiat pek acayiptir,

Mücizesi iç bitmez,

Variyeti qararsızdır,

Oña aqıllar yetmez.

Yıl mevsimleri

Yılnıñ dört mevsimi bar:

Eñ güzeli – bu baar,

Çiçek aça bağçalar,

Uçuşa anda quşlar.

Eñ sıcaq mevsim – bu YAZ,

Yazda oturmaq olmaz,

Em yalıda, em çölde,

İş qaynay er bir köyde.

Yaz keçken soñ KÜZ olur,

Bol bereket cıyılır,

Qısqarıp başlar künler,

Gece sızğırır yeller.

QIŞta ayaz buzlata,

Parmaqlarnı sızlata,

Ağarıp qala dağlar,

Qarnen oynay balalar.

Yılnıñ dört mevsimi bar:

Yaz, Küz, Qış ve em Baar,

Dördü dört türlü olar,

Episinde şırnıq bar.

•  Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

•  Atalar sözleri

Adıñ çıqqance canıñ çıqsın – лучше потерять жизнь, чем доброе имя

İnsanğa anasından ve babasından yaqın kimse olmaz – у человека ближе отца и матери никого нет

İnsan yañlışa bile, yañlışmağan bir Alla – человеку свойственно ошибаться, не ошибается только Бог

İnsan yıqılğan yerinden ayaqqa turar – человек встаёт (поднимается) с того места, где он упал

İnsan insanğa kerek ola – человек всегда нуждается в человеке

İnsannıñ özü (или teni) qartaya, yüregi (или canı) qartaymay – человек стареет, а душа – нет

•  Frazeologizmler

yaşayış degil, ceennem azabı – ад кромешный – ад кромiшнiй

yüregimde (yüreginde) pek büyük bir ağırlıq bar – ад кромешный на душе – ад кромiшнiй на душе

şeytan araba(sı) – адская машина – пекельна машина

asıl olmadı – ни чуть не бывало – аж нiяк (зовсiм нi)

Ahillesniñ tabanı (biriniñ eñ zayıf yeri) – Ахиллесова пята – Ахiллесова п’ята

boş güdürdi (или şamata) – много шума из ничего – багато галасу даремно

köpek suvarmaq, köpek suvarıp yürmek – бить баклуши – байдики бити

•  Ösümliklerniñ adları

мятлик – sarı yonca – тонконiг

навозник (гриб) – kübre mantarı – гнойовик

наперстянка – oymaqot, qurt otu – наперстянка

наплыв – abaq – наплив

нарцисс белый – aq nargiz – нарция бiлий

настурция – frenk lâle; tavuq körse, qoqumaz – красоля

недотрога (бальзамин) – lâlemenki – розрив-трава

неклён – tatar qaşıq ağaçı – чорноклен

•  Anatomiya terminleri

авитаминоз – avitaminoz – авитаминоз

акушерство – ebanaylıq – акушерство

алкоголизм – alkogolizm – алкоголiзм

аллергия – allergiya – алергiя

ангина – angina, boğaz ağrısı – ангiна

антибиотики – antibiotikler – антибиотики

апоплексия – apopleksiya, tutma maraz – апоплесiя

аппендикс – appendiks, kör içek – апендикс

•  Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

суслик – cumran – ховрашок

сазан – sazan, sazan balığı – короп

сайгак – sayğa – сугак

саранча – sarınçqa – сарана

сардина – sardina, ateş balığı – сардина

светлячок –  çığırçıq – свiтлячок

сверчок – çırlaq – цвiркун

свинья – domuz – свиня

севрюга – süyrü balıq – севрюга