33 OTUZ ÜÇÜNCİ DERS

· Qırım – muqaddes toprağımızdır

Küz keldi. Etrafqa baqam. Ögümde Qırımnıñ bekçisi kibi “Yüce mali (зачарованный) Çatırdağ” tura. Onıñ endi başına çal tüşken kibi töpeleri qardan ağarıp başlağan. Etrafında yengil bir tumançıqnen bürüngen sıra-sıra yeşil bayırlar uzana.

Aşağıda ise bağ-bağçalar cayrap yata. Anda-mında körüngen alanlarda bizim “zahvatlar”, “samostroylar” ve daa memurlarnıñ qolundan alınamayıp turğan ev qutuçıqları özüniñ kününi beklep tura. İnşalla o kün kelir, onıñ da künü-saatı bar.

Tabiatımıznıñ eñ dülber vaqtı – bu, küzdir. Bu vaqıtta boyalarnıñ at oynatqan vaqtıdır. Yapraqlar sarara, qızara ve sıqça esip başlağan salqın yelçikten üşügen kibi titrey. Terekler öz arası şuvuldaşa, bir şeyler aytışa. Kimer yapraqlar qopıp-qopıp, aylana-aylana yerge tüşe. Tereklerniñ tübüne, dersiñ, kilimler töşele.

Acayip manzara! Onı baqıp toyamayım.

Ah, menim birden-bir vatanım, birden-bir halqım! Siz bar ekensiñiz – men de barım, siz yoq olsañız, men de yoqım.

Köksümni köterip bol nefes alam ve deyim: “Ya Rabbim, Saña çoq şükür. 45 yıl asretlikten soñ biz öz toprağımızğa keldik. Şimdi biz mında yañı ayat quramız, kelecekke yañı ümüt bağlayımız”.

Halqımnıñ qısmeti ve bahtı bu topraqnen bağlı. Men ise halqımnıñ bir ayırılmaz parçaçığım. Ömürimniñ soñki daqqasınace bütün vucudımnen öz toprağıma, öz halqıma hızmet etecem.

Yaşasın menim Qırımım, yaşasın qadimiy Bağçasarayım, yaşasın bereketli Canköyüm, yaşasın efsaneviy Sudağım ve diger şeer ve köylerim!

Dünya turğance tursun ve ebediy yaşasın menim Vatanım ve ikmetli halqım!

· Şiirler, yırlar

Qaşqır

Qaşqır pek aç, közü yıltıray,

Onı körgen, dır-dır qaltıray,

Saqt olmağan peşman eter,

Qaşqır onı aşap keter.

Mışıqnıñ yırı

Sıçanlarnı pek sevem,

Olarnı avlap yürem,

Eger tutsam – sevinem,

Qaçırsam – kederlenem.

Zavallı sıçan

Kimdir o anda qaçqan

Mışıqnıñ pancasından?

Sıçançıq o, zavalı,

Tutulsa – belli alı.

Kirpi

Geceleri o yüre,

Alma, mantar kemire,

Tiyseñ, aman toplana,

Top kibi yuvarlana.

Bu bizge tanış kirpidir,

Epimizge o bellidir,

Tikenli bir canavar,

Bir zerreçik canı bar.

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

Опять об аффиксах -lar, -ler!

В учебнике А.Л.Ильясова “Tatar tili dersligi” (Aqmescit, 1934 г.) на стр. 21 читаем:

1. Подлежащее может не согласовываться со сказуемым в числе, оно

может стоять во множественном числе, а сказуемое в единственном.

Напр.: Balalar sınıfqa kirdi[ler]

Musafirler endi keldi[ler]

2. После количественных числительных существительные не принимают окончаний множественного числа.

Напр.: Bu şirkette beş yüz adam çalışa[lar]

Toyğa eki yüz adam keldi[ler]

3. Речь старшего поколения показывает, что -lar, -ler не употребляется и тогда, когда стоящее впереди слово (такое как: çoq, pek çoq, çoqtan-çoq, bayağı, bir qaç, bir çoq, bir oba, bir maşna, araba-araba, aqay-apay, yaş-qart, Ayşe ve Fatma, Ali, Veli ve Qurtveli и другие) сами обозначают множество.

Напр.: Meydanda bayağı adam[lar] bar

Aqay-apay bazarğa kete[ler]

4. Вместе с тем, если подлежащее употреблено с аффиксом –lar или –ler, то в сказуемом аффикс множества также не упортребляется.

Напр.: Olar evlene[ler]

Mında qurucılar otura[lar]

Qarğalar ğar-ğar ğarqılday[lar]

Azbarda gögercinler gürgüldey[ler]

· Atalar sözleri

biñ ölçep bir biçmeli – семь раз отмерь, один раз отрежь

biñ diñle, bir söyle – слово – серебро, молчание – золото

bir olmaycaqnıñ yedi maallege zararı bar – паршивая овца всё стадо портит

bir qoltuqqa eki qarpız sığmaz – два арбуза под мышкой не поместятся

bir qaşıq suvda boğmaq – утопить в ложке воды

· Frazeologizmler

başı kökke yetmek – быть на седьмом небе

dedemniñ kününden (qalğan) – с незапамятных времён

sol ayağından turmaq – встать с левой ноги

ayaqlarından ayırılmaq – ног под собой не слышать (не чуять)

atılıp turmaq – вскочить на ноги

sözüm ağır barmasın – не в обиду будет сказано

· Ösümliklerniñ adları

морская трава – deñiz otu – морська трава

мох – yosun – мох

мускусная трава – mis otu – мускусна трава

мухомор – çibin mantarı – мухомор

мушмула – muşmolla, beş mıyıq – мушмула

мыльник – sabun otu – мильниця

мята – nane – м’ята

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

сорокопут – ırğaq takili – сорокопуд

спрут – sprut – спрут

стервятник – leş qartalı – стерв’ятник

страус – deve quşu – страус

стрекоза – qız böcegi – бабка

стриж – dağ qarılğaçı – строж

сурок – dağ sıçanı, soqur – бабак

· Mektep terminleri

автобиография – tercimeial – автобiографiя

акварельные краски – akvarel boyalar – акварельнi фарби

аккомпанемент – akkompanement – акомпанемент

аккуратное письмо – mismil yazı – акуратне письмо

активный – faal – активний

актовый зал – aktlar zalı – актовий зал

альбом для рисования – resim albomı – альбом для малювання