32 OTUZ EKİNCİ DERS

· Yañı oquv yılı hayırlı olsun, sayğılı ocalar ve talebeler!

Er milletniñ temelini teşkil etken, yüzüni köstergen insanları bar. Milletniñ ocaları ise ayrı bir yerni tuta, çünki olar milletniñ kelecegini qayğırıp areket ete. Olar, baba-dedelerden asabalıq qalğan pedagogikanı qullanıp, öz halqına has çizgilerni talebelerine aşlay, olarnı vatanperverlik ruhunda asray, öz halqını, öz tilini, öz medeniyetini candan sevmege ögrete. Ösip kelgen nesilge çeşit fenlerden bilgi bere ve olarğa insaniyetli, namuslı, emeksever olmağa yardım ete.

Aslında, oca sıfatını coymamaq içün oca özü de toqtamayıp oqup, bilgisini arttırıp tura. Ocağa çoq şey bilmek kerek, çoq şeyden haberdar olmaq kerek. Oqumağan oca, bilgisini arttırmağan oca oca degil. Böyle ocanıñ nufuzı (avtorteti) artmay, eksile.

Bugün-de-bugün, yuqarıda aytqanımız kibi, ocalarımıznıñ esas vazifesi – balalarğa bilgi bermek olsa, ekinci esas vazifesi de – balalarğa yahşı terbiye bermektir. Bu eki vazifeni oca er bir derste yapmağa borçlu.

Lâkin bizni eñ ziyade raatsızlağan – bu, bizim tilimiz: öz tilinde laf etken balalarımıznıñ sayısı, yazıqlar olsun, çoq degil. Til bilgenler eksile. Bu vaziyet bizni qorquza. Tilsizlik başımıznı aşaycaq, bizni yoq etecek. Bunı yahşı añlap, tez vaqıtta kerekli çarelerni tapmaq kerek.

Bugün bizge eñ keregi – tilimizniñ statusıdır. Status degende, tilniñ cemiyet içinde olğan uquqiy vaziyetini añlamaq kerek (правовое положение языка в обществе). Bugün tilimizniñ evelki aq-uquğı yoq, onıñ içün “dostlarımız” tilimizge yol bermey, istegeni kibi onı tepe, taptay, yoğura ve bütünley yoq etmege tırışa.

Bizge mıtlaq tilimiizniñ cenkten evelki statusını qaytartmaq kerek. Cenkten evel tilimiz devlet tili statusını taşıy edi, onıñ qaydını devlet özü çeke edi: mektepler qura, ocalarnı azırlay, kerekli kitaplarnı çıqara edi. Bugün qırımtatar tiliniñ devlet tili statusı olsa, mekteplerde qırımtatar tili ve edebiyatı mecburiy oqulğan predmetlernen bir sırada olur ve tilimiz keregi kibi ögrenilir ve inkişaf etip barır edi.

Tilimizniñ statusını qaytartmaq içün istegimizni yuqarı organlarğa yazıp bildirmek kerekmiz. Mektüplerimiz olarnıñ başına yağmur kibi yağıp tursa, o vaqıtta olar milletimizniñ istegini (yani tilimizniñ statusını) yerine ketirmege mecbur olur. Status qaytarılsa, tilimiz Qırımda devlet tili statusını taşısa, mektepnen bağlı qalğan meseleler (problemalar) özünden-özü çezilir edi.

Keliñiz, sayğılı ocalar, talebeler, ana-babalar, bu yıl tilimizniñ statusı oğrunda küreşni canlandırayıq. Bu işte çette turğan olmasın!

· Şiirler, yırlar

Sağ oluñız siz, ocam!

Oqup bilgi almaqnı,

İşni yahşı yapmaqnı,

Aqiqatlı olmaqnı

Ögrendim Sizden, ocam.

Dostluqnı, mabetlikni,

Yahşı adet kütmekni,

İnsanlarnı sevmekni

Ögrendim Sizden, ocam.

Merametli olmaqnı,

Büyüklerni saymaqnı

Em de hatır tapmaqnı

Ögrendim Sizden, ocam.

Sağ oluñız Siz, ocam,

Bar oluñız Siz, ocam,

Sizge olğan sevgimni

Yüregimde saqlaycam!

Ne bilmeli ve nasıl olmalı

İlk-evelâ halqqa hızmet etmeli,

Vatanıñçün yürekten işlemeli,

Onıñ içün oqumalı, yazmalı,

Oqumış ve terbiyeli olmalı.

Ana-baba, soy-sopuñnı sevmeli,

Urf-adet ve dinimizni kütmeli,

Ürmet etip qartnıñ elin almalı,

Tatlı söznen mıtlaq hatrin tapmalı.

Aqiqat ve merametni bilmeli,

Muhtaclarğa yardım etip kelmeli,

Adamlarnen dost-muabbet olmalı,

Ömürbillâ yahşılıqlar yapmalı!

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

yalancınıñ evi yanğan – kimse inanmağan – букв. когда дом лжеца сгорел, никто не поверил

yalancınıñ yalanı bitmez – у лжеца ложь неистощима

yalan ile iman bir yerde yaşamaz – ложь и вера рядом не уживаются

yağmurdan qaçıp, burçaqqa tutulmaq – убегая от дождя, попасть под град; из огня да в полымя

qalpağını al deseñ, başını alğan soyu – заставь дурака молиться, он и лоб разобьёт

bergen elni er kes sever – щедрого человека всякий любит

· Frazeologizmler

yanıp küymek – сильно сокрушаться

yanıp yaqılmaq – горевать, убиваться

yatıp qalmaq – заночевать

yatacaq yeri yoq – отпетый негодяй

yatqan yeri nur (или nur içinde) olsun! – пусть будет земля ему пухом!

başınıñ yazısı olmaq – быть написанным на роду

yapacağıñnı yap – делай своё чёрное дело

yapacağını yaptı – он так нагадил, как только мог

ne yapıp yapıp – во что бы то ни стало

· Ösümliklerniñ adları

масличное дерево – zeytün teregi – олiйне дерево

мать-и-мачеха – tüye taban – пiдбiл, мачушник, мати-й-мачуха

медуница – ciger otu – медунка

мимоза – küstüm otu – мiмоза

мирт – mersin – мирт

миндаль – badem – мигдаль

можжевельник – ardıç, samna, arça – яловець

молочай – sütilgen – молочай

морковь – markof – морква

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

росомаха – ceyeken – росомаха

рысь – vaşaq – рись

рябчик – dağ tavuğı – рябчик

светляк (светлячок) – çırçır (или ateş) böcegi – свiтляк, свiтлячок

свиристель – orman torğayı – омелюх

сизоворонка (ракша) – ala qarğa – сиворакша

сокол – lâçin, şain, sapsan – сокiл

соловей – bülbül – соловей

сом – som balığı, mıyıqlı balıq – сом

сорока – savusqan – сорока

· Anatomiya terminleri

щека – yanaq – щока

щиколотка (лодыжка) – tobuq – кiсточка

щитовидная железа – qalqan piçim bez – щитовидна залоза

эндокринные железы – endokrin bezler – ендокриннi залози

ягодица – yanbaş – сiдниця

язык – til – язик

яичник – yımırtalıq – яечник

ярёмная вена – moysa venası (или qara qan damarı) – яремна вена