31 OTUZ BİRİNCİ DERS

· Balalarıñıznı milliy sınıfqa bermege aşıqıñız

Vaqııt kete. Qırımğa kelip başlağanımız 20 yıl oldı, amma evlâtlarımız öz tilinde laf etip olamay. Özümiz de pek şaşmalaymız. Qabaatlını qıdırmaq kerekmey, qabaat özümizde.

“Quş yuvasında körgenini küter”, – deyler. Evimizde balalarımıznen öz tilimizde laf etsek, olarğa kerekli kitaplarnı alıp oqutsaq, şiirler ezberletsek, yırlar ögretsek, adetlerimizni aşlasaq, öz terbiyemizni bersek, o vaqıtta boynumıznıñ borcunı ödegen olurmız.

Vaqtınen er ana-babanıñ ögünde “Balamnı oqumağa nasıl mektepke bereyim eken?” – degen sual peyda ola. Bu yerde aşıqmayıp, tüşünip-taşınıp areket etmesek olmaz. Şaşmalap, rus tilinde oqutılğan mektepke alıp barğan adamlarımız bilsin – olarnıñ balaları o mektepte oqup, şu milletniñ terbiyesini ögrenecek, o milletke alışacaq, olarnıñ içine qarışıp ketecek, yıl-yıldan öz milletinden uzaqlaşacaq ve evlâdımızda öz milletiniñ qoqusı bile qalmaycaq. Bizge böyle evlâtlar kerekmi?

Tilinden, adetlerinden, halqından uzaqlaşqan baladan hayır beklemege şey yoq. Bir kün artından bir sarı qız da alıp kelir, şaşar qalırmız. Bir şey aytacaq olsaq: «Не морочьте мне голову, анашка и бабашка!», – deycegine şek yoq.

Kimer ana-babalar: “Balamız rus mektebinde oqumasa, soñ bir yerge kirip oqup olamaz”, – dep qorqa. Ondan qorqmañız. On yedi yıldan berli milliy mekteplerimizde balalarımız oqup kele ve olar kimseden eksik degil: institut universitetlerge kirip oquylar, yahşı mütehassıslar olıp, yahşı yerlerde işleyler. Siz isteseñiz de, istemeseñiz de balalarıñız, ruslar arasında yaşağan soñ, rus tilini mıtlaq bilir, ondan bir yaqqa qaçıp qurtulamaz.

Sayğılı ana ve babalar! Balalarıñıznı milliy sınıfqa bermege aşıqıñız, olar tilini, adetlerini ögrensin, derslerni öz tilinde keçsin, milliy ruhta terbiye alsın, öz milletinen ğururlanğan ve öz milletine fayda ketirecek kibi insanlar olsun!

Temelimiz – budır til,

Tilsiz millet yoqtır, bil,

Balañ tilini bilsin,

Öz tilinde laf etsin!

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

Bir yahşı söz üç boş sözden hayırlıdır. – Одно хорошее слово лучше, чем три пустых.

Uzaqtan (или uzaqtaki или avlaqtan) davulnıñ sesi hoş kelir – Издали и барабанный бой кажется приятным

Yağmurdan qaçıp, burçaqqa tutulmaq – из огня да в полымя (букв. Убегая от дождя, попал под град)

Yalan ile iman bir yerde turmaz – Ложь и вера рядом не уживаются

Yalancınıñ evi yanğan da, kimse inanmağan – Раз солгал, навек лжецом стал (букв. Когда дом лжеца сгорел, то никто не поверил)

· Frazeologizmler

körmekçe bilmek – знать только в лицо

uzun boylu – высокого роста

uzun tilli – несдержанный на язык, длинный язык

uzun ikâye – длинная история

uzun qulaqlı – а) длинноухий; б) осёл

uzun qulaqtan haber almaq – узнать не из первоисточника, узнать окольными путями

uzun lafnıñ qısqası – короче говоря (вариант: qısqası – короче)

· Ösümliklerniñ adları

кукуруза (маис) – mısırboğday – кукурудза

магнолия – magnoliya – магнолiя

мак – qaşqaş (или aleş, al qoqla, qoqla çiçek) – мак

малина – malina (или ahudut) – малина

мальва – eben kömeç (или dögme çiçegi) – мальва, рожа

лесная мальва – zenziber – лiсна мальва

маргаритка – qoyunqozu – стокротки

маслина – zeytün – маслина

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

паук – örümçek – павук

певчие птицы – ötüci quşlar – спивочи птахи

пеликан – qaşıq quş, godan – пелiкан

перепел (перепёлка) – bödene – перепел

песец – aq tilki – песець

пескарь – qaya balığı – пiчкур

пеструшка – çubar balıq – пестушка, пеструха, пструг

петух – horaz – пiвень

· Anatomiya terminleri

трахея – boğurdaq – трахея

фаланга – falanga – фаланга

хрусталик – büllürçik – кришталик

хрящ – kemirçek – хрящ

центральная нервная система – merkeziy siñirler sisteması – центральна нервова система

челюсть – çenge – щелепа

череп – qafa – череп

черепная коробка – qafa tası – черепна коробка