30 OTUZINCI DERS

· Til müitinde ösken bala tilni tez ögrene

Bilgeniñiz kibi, sürgünlikten evel Qırımnıñ er bir köşesinde halqımız öz tilinde laf ete edi. Ne içün bugün biz öz tilimizde zorlanıp laf etemiz? Ebet, til müiti olmağanı içün. O müitni bizden tutıp aldılar. Yarım asırdan ziyade duşmanlarımız ağzımızdan tilimizni suvurıp almağa tırışa (em niyetine belli bir derecede irişti). Lâkin Çoban-zadeniñ:

Melekler qabrimde sorğu sorasa,

Azrail tilimni biñ kere torasa.

“Öz tuvğan tilimde ayt mağa!” – dermen,

Öz tuvğan tilimde cırlap ölermen

sözlerini hatırlayıq.

Evlâtlarımız öz tilinde laf etip olamağanı – bizim qabaatımız. Evde öz aramız ve balalarımıznen öz tilimizde laf etsek, balalarımız bizden eşitip mutlaq ögrenir edi. Bunı yapqanlar bar. Olarnıñ balaları mına saña laf ete, şiirler ayta, yırlay. Böyle insanlarımızğa biñ maşalla! Olar öz balası ögünde ana-baba borcunı ödey. Epimiz öyle olmaq kerek.

Til müitine qaytayıq. Bugün etrafımızda rus tili müiti olğan taqdirde ne yapmaq kerek?

Menimce, birincide, servantlarımızda tek hrustaller yıltırap turmasın, evlerimizde öz tilimizde yazılğan kitap, jurnal, gazeta olsun.

Ekincide, er kün (üç kere aş aşağan kibi) iç olmağanda bir kere, eñ azından yarım saat o kitaplar, jurnallar, gazetalarnıñ bir-de-birini açıp oqumaqnı adet etmek kerek. Böyle oquv bizler içün til müiti yerini tutar ve tilimizni em unuttırmaz, em ögretir. Böyle oquv vaqtında tanış olmağan sözler, söz birikmeleri, ibareler, frazeologizmler, atalar sözleri ve aytımlar çıqar – olarnen tanış olmaq içün yanıñızda luğatıñız olsun.

Ayrı şahıslarımız tilimizniñ perspektivasını körmey ve ondan sebep bütünley rus tiline berile, balaları öz tilinde tıñq etmege bilmey. Sayğılı dostlar, aqlımıznı toplayıq! Barsın, rus tilini ruslardan yahşı bileyik, ukrain tilini de ukrainlerden yahşı bileyik, lâkin kim olğanımıznı ve baba-dedelerimizden asabalıq qalğan öz tilimiz olğanını iç bir vaqıt unutmayıq. Alla saqlasın, tilimizni coysaq, adetlerimizni, öz terbiyemizni de (yani pedagogikamıznı da) coyarmız, balaban milletler arasında biz (suvğa tüşken şeker yirip ketken kibi) özümiz de yoq olıp ketermiz. Alla o künni köstermesin.

Daa keç degil, keliñiz, sayğılı vatandaşlar, öz tilimizde oqutılğan mekteplerimizniñ sayısını arttırayıq. Bugün-de-bugün on dert milliy mektebimiz olsa, cenkten evel 800-den ziyade edi!

Tilimizniñ statusını qaytartayıq – Qırımda qırımtatar tili devlet tili olsun, bunı talap eteyik, aqqımız bar. Bu işni kimdir biri bizge yapıp berir dep beklep oturmayıq, Özbekistanda yapqanımız kibi, erinmeyip kerekli yerlerge istegimizni yazayıq, bildireyik. Qalem – bizim eñ küçlü silâmızdır. Mektüplerimiz memurlarnıñ başına yağmur kibi yağıp tursa, o vaqıt (bunı eminliknen aytmaq mümkün) mesele çezilir, niyetimizge irişirmiz!

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

yel (или ruzgâr) esmegence yapraq qıbırdamaz (или oynamaz) – пока ветер не подует, лист не шелохнётся

pirege ola (или pirege açuvlanıp) yorğan yaqmaq – букв. из-за одной блохи сжечь всё одеяло

para ara boza – деньги портят отношения

parayı veren düdügi çalar – кто платит деньги, тот и заказывает музыку

bir qarış tili bar – у него длинный язык; (рус. эквивалент: ты ему слово, а он тебе десять)

özüni dünyanıñ köbegi sanmaq – считать себя пупом земли

· Frazeologizmler

canımnen sevem – я люблю всей душой

canım sıqıla – мне тоскливо, мне не по себе

canını teslim etmek – умереть, отдать Богу душу

çırayı deñişmek – меняться в лице

işi yahşı kete – у него дела идут хорошо, у него дела в порядке

Alla köstermesin! – не приведи Господи!, упаси Боже!

bir kapik etmemek – не стоить и ломаного гроша

pişken baş kibi külip oturmaq – скалить зубы

sirkesi suv kötermey – он очень обидчив

esameden pilâv – чепуха, ерунда, околесица

peşinden qalmamaq – неотступно следовать за кем-л., увиваться вокруг кого-л.

· Ösümliklerniñ adları

лебеда пустырная – alabota, qazayaq – лобода пустиння

лекарственные растения – ilâcı olğan ösümlikler – лiкарськи рослини

лён – keten (otu), üsküli – льон

лещина – tav fındığı – лiщина

лилия – zanbaq – лiлiя

лисички (грибы) – tavşan aşı – лисичка

лисохвост – tilkiquyruq – лисохвiст

лимонник – qurt otu – лимонник

лимон – limon (meyvası) – лимон, цитрина

лимонное дерево – limon teregi – лимонне дерево

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

орёл – qartal – орёл

оса – kiyik qurt, sona – оса

осётр – mersin (или mersin balığı) – осетер

осьминог – sekizayaq – восьминiг

пава – dişi (или ana или ırğaçı) tavus quşu – пава

павиан – pavian – павiан

павлин – tavus (или tavus quşu) – павич

павлиний глаз (бабочка) – tavus (или tavus quşu) közü – павине око

палтус – paltus – палтус

пантера – pantera – пантера

· Anatomiya terminleri

сухожилие – 1. cılın; 2. çandır – сухожилля, сухожилок

сыворотка – kesilgen süt suvu – сироватка

сычуг – şırdan – сичуг

тазовые кости – tas kemikleri – тазови кiстки

тело – 1. ten; 2. cısım, beden, vucut – тiло

теменная кость – yan kemik – тiм’яна кiстка

ткань – toquma – тканина

толстая кишка – qalın (или toq) içek – товста кишка

тонкая кишка – ince içek – тонка кишка

торс – tors, kevde – торс

тощая кишка – aç içek – порожня кишка

· Luğatçıq

рисовать – resim yapmaq

чертить – sızmaq

чертёж – sızma

чертить чертёж – sızma sızmaq

сквозняк – yel ceryanı

подоконник – pervaz, pencere pervazı

выть (о ветре) – uvuldamaq

выть (о собаке) – ulumaq

ясли – yasli

катастрофа – felâket

ветренная погода – yelli (или ruzgârlı) ava

роза ветров (морской термин) – ruzgâr gülü

сидеть, вытянув ноги – ayaqlarını (или bacaqlarını) uzatıp oturmaq