28 YİGİRMİ SEKİZİNCİ DER

· Şiirler, yırlar

 

Şompollarnıñ yaraları savuşmadı, ağıra,

Katırnanıñ kelmeşegi Qırımnı ep yoğura,

Yaqıp-yıqıp, asıp-kesip aydutlar keldi mında,

Közlerini qan basqannıñ yahşılıq yoq aqlında.

 

Papazları pek aşıqıp haç qoyalar er yerde,

Ne vicdan bar, ne namus bar bu lânet yüzsüzlerde,

Aç köpek kibi talaylar Vatanımız – Qırımnı,

Ecdatlarnıñ toprağından ayırıp halqımıznı.

 

Seit oğlu Seydametni böten astı yavurlar,

Bir gecede canavarca atıldı ziyalılar,

Musa Mamut özün yaqtı, dayanalmay zulumğa,

Ne büyükniñ, ne kiçikniñ keçmey sözü zalımğa.

 

Bizim nurlu evimizni qaytarmamaq istegi,

Tilimizden vazgeçtirmek – ana onıñ niyeti,

Tilsiz qalğan neslimizni yoq etmektir maqsadı,

Pek tırışa, qalmasın dep, ne tüsü ve ne adı.

 

Yoq! Razı degilmiz, bersinler aqqımıznı,

Radanı mecbur eteyik – tanısın halqımıznı,

Tırışayıq, bir olayıq, talapnı arttırayıq,

Baba-dada toprağınıñ saibi BİZ olayıq!

 

 

“Unutmañız, çocuqlarım, Qırım siziñ vatandır!”

İsmail Gasprinskiy

 

1944 senesi mayısınıñ 18-inden başlap 54 yıl devamında Vatanına qaytarılması içün küreşken insanlarımız ögünde baş egip, yüregimden qaynam çıqqan sözlerimni yaş nesilge bağışlayım

 

1944-ünci – yıllarnıñ eñ qarası,

Aqıllardan iç silinmez şu oğursız mayısı,

On sekizniñ sert tañında avtomatlar tiklene,

Halqımıznıñ qartı-yaşı vagonlarğa yüklene.

 

Fayda bermey yalvaruvlar, ağlavlar ve közyaşlar,

Öz közünen körgenine inanmaylar adamlar,

NKVD yaltağınıñ közlerini qan basqan,

Dersiñ cellât ömür boyu tek adam kesip-asqan.

 

Parovoznıñ keskin sesi yüreklerni parçalay,

Burum-burum buv çıqarıp, sanki bir dev, o pışnay,

Birden köçe vagonları, yılan kibi uzana,

Ural dağı, Asiyağa pek aşıqıp yol ala.

 

Kimse bilmey, qayda kete, ne yerde ne olacaq,

Ölecekmi, qalacaqmı, yoqsa qulmı olacaq,

Zavallılar taqdirini çoq yıldan soñ bilecek,

Yarım asır yat yerlerde asretlikte keçecek.

 

Şu yılları sağ qalğanlar aşalana, taptala,

Lâkin doğmuş toprağına kene de sadıq qala,

Qırq üç sene küreşten soñ – yolnı aça Vatanğa,

Bala-çağa ferahlana yañıdan atqan tañğa!

 

Lâkin daa ğariplerniñ körecegi bar eken,

Qaytıp kelip ev quramay, çekişe olar yurtta,

Qartı-yaşı, köçamayıp, çıbırışa yollarda,

Qorantalar, aman Allam, bölüngen, müşkül alda.

 

Keliri yoq, iş tapamay, olar yardımğa muhtac,

Parası yoq, hastasına almaq qıyın bir ilâç,

Devlet bunı, körse bile, körmemege tırışa,

Qol uzatmay keregiday, öz işinen oğraşa.

 

Ecnebiyce, mekteplerde talim-terbiye oldı,

Canım-canım yaşlarımız, yazıq, biraz bozuldı,

İçkicilik, nefishorluq, narkomanlıq, hırsızlıq,

Lâyıq degil, tuvğanlarım, bizlerge bu bozğunlıq.

 

Bazıları, bay olam dep, parağa pek berile,

Qursağını toydurğan soñ, zevq-sefa sürip yüre.

Özüñni tek bilip yürme, şaşmalama, birader,

Bil, civanım: “Sürüden ayrılğan – sürünip öler”.

 

Bu dünyada halqıñ barda, dostum, sen de barsıñ,

Halqıñ yoqta, tövbe Rabbim, bil ki, sen de yoqsıñ,

Ağır künde halqnen ağla kerek olsa, halqnen kül,

Bayramında-seyranında güldestede ol bir gül.

 

Bilmelisiñ: temelimiz – sevgi ve em birliktir,

Doğmuş halqıña yapılğan savaplı eyiliktir,

Bu añlap, muhtaclarğa daim yardım eteyik,

Vatanımız, halq ögünde borcumıznı ödeyik.

 

Boldurmayıp, er birimiz göñülden tırışayıq,

Qolumızdan kelgenini er kün, er kün yapayıq,

Ağa-qardaş, birlik olıp, mabet-mabet yaşayıq,

Baba-dede toprağında yañı temel qoyayıq.

 

Pek işanam, er birimiz urf-adetini küter,

Zorlanmayıp, bülbül kibi, öz tilinde laf eter,

Kimseden eksik degildir, aqıllı milletimiz,

Bir kün ola, mıtlaq olur mustaqil devletimiz!

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Atalar sözleri

 

Qarğa qarğanıñ közüni çoqumaz – ворон ворону глаз не выклюет

Cümlemizniñ baracaq yeri topraqtır – все мы смертны; все там будем

Araba parlanğan soñ yol çoq tapılır – после того, как сломается арба, много других дорог находится

Qazanğa (или çanağıña) ne qoysañ, qaşığıña o çıqar – что посеешь, то и пожнёшь

Soyulmağan qoynıñ terisini bölmek – делить шкуру не убитого барана

Aqılsızdan qaçıp delige tutunmaq – избежав глупого, столкнуться с дураком

Suv körmezden papuçlarını çıqarmaq (или suv körmezden balaqlarını tiremek) – не увидев речки, снимать сандалии (или закатывать штаны)

 

 

· Frazeologizmler

 

Şeytanları çıqmaq – разнервничаться

Mında cın oğlu cın yoq – здесь абсолютно никого нет

Bir tahtası yetişmey – у него не все дома, у него винтика не хватает

Qaqmağan qapım qalmadı – я стучаплся во все двери; нет места, куда бы я не обращался

Çanaq yalamaq – угодничать, льстить, подхалимничать

Çanaq yalayıcı – лизоблюд, льстец, подхалим

Ne çare – что поделаешь

İçekleri bir-birine bağlı (или bağlanğan) – их водой не разольёшь

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

мухоловка – çibinci quş – мухоловка

муфлон – muflon – муфлон

мышь – sıçan – миша

мошка – kör çibin, yaqı böcegi – мошка

мошкара – kör çibinler – мошва

наездники – miniciler – наiздник

насекомое – böcek – комаха

непарнокопытный – tek tuyaqlı – непарнокопитний

носорог – kerkedan – носорог

 

 

· Anatomiya terminleri

 

связка – buğumbav – зв’язка

селезёнка – talaq – селезiнка

сетчатка – çilter zar – сiтчатка

слеза – közyaş – сльоза

скелет – taqlet – скелет

скула, скуловая кость – yanaq kemigi – вилиця, вилична кiсть

слепая кишка – kör içek (диал. soqur içek) – слiпа кишка

слизь – sümük; yalqaq – слиз

слизистая оболочка – yalqaqlı zar – слизова оболонка