26 YİGİRMİ ALTINCI DERS

· Şiveler güldestesi

 

Şivelerimiz – umumhalq tiliniñ bir parçası olıp qararsız zenginliktir. Sürgünlikten evel üç esas şiveden ğayrı aman-aman er köyniñ öz şivesi bar edi desek yañlış olmaz. Özüniñ şivesi balanıñ qulağına balalıqtan siñe, ve o şive onıñ esas tili olıp qala.

Onıñnen baraber, er millette olğanı kibi, edebiy tilimiz de şiveler esasında şekillenip kele. Tilcilerimiz bayağı bir muzakereden soñ: edebiy tilimizniñ esası Ortayolaq şivesi olmaq kerek degen neticege kele. Orta yolaq şivesi edebiy tilge aqqan büyük bir özen olsa, şiveler ise bu özenge aqıp tüşken onıñ ufaqlı-irili özençikleridir.

Edebiy tilimiz endi şekillenip bittimi dep özümizden sorasaq – daa bitkeni yoq, bu protsess devam ete, söz özenleri, özençikleri ve ırmaqları edebiy tilimizge ep daa aqıp tura. Demek, edebiy tilimizniñ şekillenmesi içüne şivelerimizniñ büyük emiyeti bar.

Kimerde özüniñ şivesinde laf etmege biraz çekingen adamğa rastkelem. “Ayıp etmeñiz, men öz şivemde laf etem, amma edebiy tilde becerip laf etamayım, onıñ içün rusça aytsam olurmı?” – dey. “Ayt öz şiveñde”, – deyim. “Ya mümkünmi?” – dey.

“Ebet mümkün, öz şiveñde ayta ber”,– deyim.

Bu laftan soñ o adamnıñ közlerine bir işanç ateşçigi, yüzünde quvanç alâmetleri peyda ola, özüni büyük bir yük tübünden çıqqan kibi duyıp, öz şivesinde aytıp başlay. Ebet çoq yerde rusçadan kelgen sözlerini de qullana, lâkim lafınıñ temeli öz tilinde ola.

Sayğılı vatandaşlarım! Er şive bir çiçekke beñzey. Onıñ öz şekli, öz tüsü, öz qoqusı ve ösken yeri bar. Er şive özcesine doğru, çünki şiveler grammatika qaidelerine boysunmay, olarnı anasından nasıl eşitken olsalar öyle de bileler, öyle de aytalar. Şivelerimiz episi baarde açqan çiçekler ve güller kibi dülber ve acayiptir. Olar bir vaqıt solmayıp, daim açıp turmaq kerek.

Yaşasın tilimizniñ dülber şiveleri!

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Sizge çoq sualim bar

 

Menim adım İlimdar,

Sizge çoq sualim bar,

Mümkün olsa, sorayım

Em de cevap alayım.

 

Neçün, qana, kim aytır

Qozalaq ola tırtır?

Tırtırdan da köbelek,

Aytıñ, o nege kerek?

 

Bu böcekniñ adı ne,

Yoqsam, bumı pervane?

Nasıl uça ve qona,

Ve neler aşap qana?

 

Nedir anda sızğırğan?

Zeerlimi bu yılan?

Nege o burğuçlana,

Ne bar onıñ aqlında?

 

Çibin, çirkiy, kamarnı,

Kimler bilmey olarnı?

Neçün, acep, Yaradan

Olarnı da yaratqan?

 

Qaydan kele bulutlar?

Neçün yağa yağmurlar?

Angi köçüci quşlar

Sıcaq illerde qışlar?

 

Neçün kökte yıldız bar?

Neçün özenler buzlar?

Kündoğuşta kün doğıp,

Künbatıda o batar?

 

Nedir, ne vaqıt, qayda...

Barmı yaşayış Ayda?

Oldı.., bugünge yeter,

Birden ağırlıq eter.

 

 

Kök güdürdey, yaşın yaşnay

 

Sırttan qopqan qara bulut

Sarmalanıp ep cayray,

Yel de köçe, toz savurıp,

Tereklerni pek sallay.

 

Kök güdürdey, yaşın yaşnay,

Oñlu-sollu qamçılay,

Ot-ölenni şaşmalatıp,

Şiddetli yağmur başlay.

 

Bağ-bağçada, bostanlarda

Juvul-juvul o yağa,

Yılğalarda em yollarda

Şuvuldap suvlar aqa.

 

Çoq uzamay, yağmur toqtay,

Kök ağara, açıla,

Küneş yüzün açıp taşlay,

Altın nurlar saçıla.

 

Kök quşağı – allı-güllü

Özen artında cayray.

Er terekniñ er yaprağı,

Büllür kibi parılday.

 

 

Quş sesleri

 

Qanatların qaqqalap,

Qarğa ğar-ğar ğarqılday,

O yaq, bu yaq baqqalap,

Qazlar ğaq-ğaq ğaqılday.

 

Papiy çıqıp bataqtan

Vaq-vaq, vaq-vaq vaqılday,

Köküş ise qabarıp,

Güli-güli dep, başın sallay.

 

Saçaqta quvalaşıp,

Gögercinler gürgüldey,

Torğaylar da qoşulıp,

Çivil-çivil çivildey.

 

Tallıqta bülbül öte,

Kümeste telli horaz,

Bu acayıp seslerni

Biñ diñleseñ, kene az!

 

 

Ana-baba sevgisi

(balalarğa nasiat)

 

Ana-baba sevgisi – bu bir küneş,

Saña tüşer onıñ yarıq şavlesi,

Ana-baba sevgisi – bu bir sıcaq,

Suvuqlarda seni o qurtaracaq!

 

Olar seni doğurğan ve asrağan,

Er qazadan, er belâdan saqlağan,

Sev olarnı!.. Em de qollarını öp,

“Maşalla balağa!” – der saña soy-sop.

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Atalar sözleri

 

Özbek halqınıñ atalar sözü:

Odam bor ki – odamlarning naqshidur, odam bor ki – hayvon undan yaxshidur.

(Adam bar ki – adamlarnıñ örnegidir, adam bar ki – ayvan ondan yahşıdır.)

 

 

· Frazeologizmler

 

al-hatır (или al-eval) soramaq – справляться о чьём-л. здоровьи (самочувствии)

alı qalmamaq – сильно устать

alım qalmadı – я очень устал, у меня больше нет сил

al bu eken – коль так, раз такое дело

işler harap (просторечие: işler qartop) – дела плохи

alı harap – его дела плохи

işler boy-boyuna qıyma (просторечие) – дела идут хорошо

er alda – во всяком случае

aqqından kelmek – расправиться, разделаться с кем, проучить кого

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

корица – tarçin (или qadiz) – кориця

корневище – yer astı saq – кореневище

корнеплод – tamır yemiş – коренеплiд

коробочка – qutuçıq – коробочка

коровяк – tuvar (или sığır) quyruğı – дивина, корв’як; медмеже вухо

коротконожка – qısqaayaq – куцонiжка

костёр – mandalaç – стоколос, костир

костяника – qızıl bürülgen – костяниця, кам’яниця

кошачья лапка – pisiayaq – прибережниця

кофейное дерево – qave teregi (уст. ağaçı) – кофейно дерево

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

морж – morj – морж

морская игла – deñiz inesi – морська голка

морской конёк – deñiz ayğırçığı – морський коник

морская свинка – deñiz domuzçığı – морська свинка

москит – çirkiy – москiт

мотыль – süyrüsinek liçinkası – мотиль

мул – qatır – мул

муравей – qırmısqa, qarınca – мурашка, мураха

муха – çibin – муха

муха-жигалка – kübre çibini – муха-жигалка

 

 

· Anatomiya terminleri

 

пульс – nabız – пульс

пуповина – köbek bağı – пуповина

пясть – el tarağı – п’ясть, п’ясток

пяточная кость – ökçe kemik – п’яткова кiсть

раковина ушная – qulaq qaburçağı – аушна раковина

ребро – qaburğa – ребро

резцы (рубы) – kesici tişler – рiзцi

ресница – kirpik – вiя

роговица – köz perdesi – рогiвка, роговиця

рот – ağız – рот