25 YİGİRMİ BEŞİNCİ DERS

· Ğaflet yuqusından uyanayıq

45 yıldan ziyade asretlik çekken halqımıznıñ çoqusı, şükür Allağa, endi Vatanda. Baba-dede toprağınen qavuştı. Biz olmağanda küneşli evimizge kelmeşekler kelip toluşıp, bugün Qırımda çoqluqnı teşkil etse de, bizlerge yol bermese de, işlerimizge ayaq çalsa da, qıynasa da, BİZ – öz toprağımızda olğanımız içün bu zorbalıqlarnı sabırnen keçirirmiz. Öz toprağını basıp yürgen adamnıñ başı köterilgen ve köksü qabarıq olur. Ecdatlardan asabalıq qalğan toprağımız bizge küç bere, yüregimizni ğururlıqnen toldura.

Lâkin, yazıqlar olsun, Vatanımıznıñ qadrine epimiz yetamaymız. Onıñ saibi olmaq içün kerekli işlerni yapmaymız. Başqa birileri onı yapar dep işanamız. Yoq, canım dostlar, öyle olmaz, halqnıñ işini halq özü yapmaq kerek. Er kim qolundan kelgenini yapsa ve: “Men bugün cemaatım, halqım içün ne yaptım?” – degen sual epimizni, er kün raatsızlasa, o vaqıt bir neticelerge irişmek mümkün olur. Tek özümizni, öz menfaatımıznı, öz cebimizni bilip yürmege olmaz. Cematıñnıñ menfaatı içün de çalışmalımız, balalarımızğa da onı ögretmelimiz, olarnı da bu işke qoşmalımız. Kelecekte bu topraqta olar yaşaycaq. Lâkin kim olıp yaşaycaq: öz toprağınıñ saibi olıpmı, kelmeşeklerniñ hızmetçisi ya da qulu olıpmı?

Siz bilesiñiz, Vatanını candan sevgen, onıñ içün, kerek olsa, can bermege de azır. Bizge bugün can bermekniñ aceti yoq, bizge qanun esasında aqqımıznı talap etmek kerek.

Keliñiz, sayğılı vatandaşlarım, ğaflet yuqusından uyanayıq ve çetke çekilip, beklep turmayıq. Epimiz, bir yaqadan baş çıqarıp, milletimizniñ, evlâtlarımıznıñ kelecegi içün, areketlerimizni faalleştireyik, arttırayıq.

Er yapqan işimizge Alla qolay ketirsin!

· Şiirler, yırlar

Ne de güzel yaşaması Vatanda!

Sözleri Seyran Üseinovnıñ

Muzıkası Server Kakuranıñ

Men isteyim adamlar muabbet olsun,

Oyun-külkü iç bitmesin, çoq olsun,

Aydın küneş parıldasın semada,

Quvanç olsun er vaqıt aramızda.

Men isteyim nağmeler ep yañrasın,

Ağır ava, haytarmalar çalınsın,

Ep oynasın, ep yırlasın balalar,

Ferahlansın analar ve babalar.

Bağlaması:

Men isteyim ana-babam sağ olsun,

Çırayları solmaq bilmesin, külsün,

Körmesinler artıq keder ömürde,

Sevinç olsun olarnıñ yüreginde!

Bağlaması:

Şeñlik kelsin, şeñlik kelsin,

Yeşil ada güllesin!

Çeşit-çeşit çiçek açsın,

Çiçek açsın, qoqusın,

Öz yırını, öz yırını

Bülbül yırlasın tañda,

Ne de güzel yaşaması Vatanda!

Korney Çukovskiy

Seyran Üseinovnıñ tercimesi

Tsokotuha çibinçigi

(Başı 20-nci derste)

Tram-tara-dim, tram-tavra-dim,

Yel kibi aylana kör çibin.

Böcekler şeñlene, –

Bugün çibin evlene!

Nişanlısı Sivrisinek,

Onı candan sevse kerek.

Qırmısqa da asıl tınmay,

Sarıqlarını acımay,

Apayını oynata,

Köbelekke köz ata:

“Cançığıñdan aylanayım,

Ah, menim sırlı közlüm,

Belçigiñe bağlanayım,

Tek saña qaldı közüm…”

Çızmaçıqlar jıyqılday,

Tapırdı ve şamata, mında olğan çeşit mahlüq

Şeñ-şeramet keyf çata.

Tsokotuha çibinniñ

Doğğan künüdir bugün!

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

Boyu kesat, içi tolu fesat – Ростом мал, но страшный интриган

Pirege açuvlanıp yorğannı (или yorğanını) yaqmaq – насолить самому себе, разозлившись на кого-л. (букв. разозлившись на блоху, сжечь одеяло)

Gece olmağance yıldız körünmez – пока не настанет ночь, звезд не будет видно

Keçkenge (или keçmişke) mazı derler – это дело конченое (прошлое); всё (уже) кончено

Kel demesi qolay, ket demesi küç(tir) – легко сказать «приходи», но трудно говорить «уходи»; легко пришласить, трудно выгнать

Çağırılğan yerge barmağa ar eyleme, çağırılmağan yerge barıp yeriñni tar eyleme – не стыдись пойти туда, куда зовут (приглашён), не стесняй себя и не ходи туда, куда не приглашён

· Frazeologizmler

aqlı-fikri başqa yerde olmaq – только и думать о чем-то другом

fikrinden qaytmaq – раздумать, передумать

fikir(ler)ge dalmaq – задуматься, погрузиться в размышления

fikrini deñiştirmek – изменить своё мнение

aqlına kelmek – прийти на ум

aqlında (или fikrinde) olmaq – намереваться, думать (что-л. сделать)

(onıñ) körecegi bar! – он получит! (угроза)

· Ösümliklerniñ adları

конопля – üsküli, kendir – коноплi

копеечник – evliya otu – ?

копытень – tuyaqot – копитняк, копитень

кора – qabuq – кора

корень главный – ana tamır – корiнь головний

корень мочковатый – püskül tamır – корiнь мочкуватий

корень боковой – yan tamır – корiнь боковий

корень простой – sade tamır – корiнь простий

корень ветвистый – pıtaqlı tamır – корiнь гiллястий, гiльчастий

корень придаточный – qoşma tamır – корiнь придатковий

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

медведка – tanaburun, buzavbaş, bostancı qurt, qabaq qurtu – ведмедик, вовчок

медведь – ayuv – ведмiдь

медвежонок – ayuv balası – ведмедя, ведмежа

медуза – alevke, cılavuq – медуза

мёртвая голова (бабочка) – ölübaş köbelek – мертва голова

меч-рыба – qılıç balığı – меч-риба

мокрица – tespi böcegi – стонога, мокриця

моль – süme – мiль

моллюск – yımşaq tenli – молюск

· Anatomiya terminleri

позвонок – oñrav – хребец

позвоночник – bel kemik, omurğa – хребет, хребетгий стовп

полушария головного мозга – baş miyiniñ yarım kürreleri – пiвкулля головного мозку

послед – eş – послiд, плацента

почка – büyrek – нирка

поясница – bel – поперег

предплечье – bilek – передплiччя

предсердие – yürek qulaçığı – передсердя

предстательная железа – prostata bezi – передмiхурова залоза

придаток мозга – miy qoşumtısı – придаток мозку