24 YİGİRMİ DÖRTÜNCİ DERS

· Yer yüzünde tüsümiz qalmaycaqmı?

 

Sayğılı dostlar!

2007 senesiniñ soñlarında gazetamızda halqımıznıñ terbiyesinen bağlı mevzusında ayrı maqaleler basıp başlağan edik. Şu mevzunı aktual olğanını köz ögüne alıp, 2008 senesi onı devam etmek qararına keldik. Lâkin bugün kene tilimiziñ vaziyeti aqqında aytmağa mecburmız.

Eki kün o yağında qırımtatar tili aqqında olğan teleyayında böyle sözlerni eşittim (sizler de eşitkendirsiñiz, belleyim):

Vladimir Andronaki Nadir Bekirovnen olğan subetiniñ soñunda soradı:

«Уважаемый Надир! Скажите, пожалуйста, каким вы видите свой язык через 10–15 лет?»

Nadir Bekirov: «Если так пойдёт и ничего не изменится, язык – умрёт…», – dedi.

Умрёт. Ne de suvuq, titis, titretici söz. Nadirniñ bu sözünden soñ menim hasta yüregimde öyle bir ağrı peyda oldı, onı tarif etmek küç. Qollarım, ayaqlarım yiberildi, bütün vucudımnı nasıldır bir tüşkünlik, yılan sarıp alğan kibi, sarıp aldı. Ebet, tilimizniñ bugünki vaziyeti pek acınıqlı. Nadirniñ aytqan sözünde aqiqat yoq dep olamaymız. Yazıqlar olsun – bar.

Menim dülber, aqıllı, cesür tuvğan halqım! Nasıl oldı da biz böyle alğa qaldıq? Ne içün balalarımızğa öz tilimizni ögretmeymiz? Ne içün böyle acayip, güzel ve başqa tillerden eksik olmağan tilimizge şaşılacaq derecede qulaq asmaymız, lâqaytlıqnen baqamız? Bunıñ soñu ne olacaq? Ruslaşıp ketecekmizmi? Yer yüzünde tüsümiz qalmaycaqmı?

Dağıstan yazıcısı Razul Gamzatov aqılsız adam degil edi. Öz halqını, öz Vatanını, öz tilini candan, yürekten sevgeni içün:

«Если скажут – завтра умрёт твой язык,

Я сегодня готов умереть!» – degen edi. Aqlıñızdamı?

Ya İsmail Gasprinskiyniñ:

“Tilsiz millet olmaz. Tildir onları birleştiren ve yaşatan. Çocuqlarına öz tilini ögretmek – ana ve babanıñ muqaddes borcudır” – sözlerini ne içün unutamız?

Bizge asıl ne oldı? Nasıl oñmaz hastalıqqa oğradıq da, tilimizni sevmeymiz?

Balasınen toqtamayıp rus tilinde laf etken yaş ana-babalar (kimerde qartlarımız da) ketişatnı añlamaymı? Añlasa, ne içün balalarınen öz tilinde laf etmey? Ne içün kerekli kitapçıqlarnı tapıp, balalarına oqutmay, şiirler ezberletmey, yırlar ögretmey?

Bu sualler bütün cemaatımıznı raat oturtmamaq ve raat yuqlatmamaq kerek. Bir mücize olur da birden tilimizni bilip ketermiz dep beklep oturmağa şey yoq.

Milliy Meclisimizniñ reisi Mustafa Cemilevniñ aytqanına köre “qırımtatar tili ğayıp olmaq havfı astında olğan tillerniñ birisi olaraq, YUNESKOnıñ cedveline kirsetildi”.

Nadirniñ yürek acısınen aytqan “prognozı” olmasın desek, tilimizni qorçalayıq ve yaşatayıq desek, öz vatanımızda millet olaraq qalayıq desek, daa keç degil – bugünden tezi yoq, birleşip, kerekli çarelerni köreyik, evlâtlarımıznen öz tilimizde laf etmege unutmayıq.

Tilimizni ölümden özümiz qurtarmasaq, başqaları kelip onı qurtarmaz. Öz çaremizni özümiz tapmaq kerekmiz.

Alla bizni aqıl-ferasetten ayırmasın! Tilimizni bugünki ağır vaziyetten çıqarmaq içün küç-quvet bersin, imkân bersin! Amin, ya Rabbim!

 

 

· Qısqa ikâyeler, masallar

 

Yañı yıl masalı

 

Bir zamanda bar eken, bir zamanda yoq eken, bir Fikiret degen adam bar eyen. Er kes kibi, o da Yılbaş bayramını qorantasınen narat yanında keçire eken. Oğulları bazardan narat teregini alıp kele ve odanıñ ortasında yerleştirip qoya, qızları ise o naratnı çeşit yıltıravuq oyuncaqlarnen ilvanlay. Sofra da narat yanında qoyula. Bir gece devam etken şeñlik narat etrafında keçe… Soñ bayram bite. Bayram bitken soñ endi kimsege kerekmegen naratnı çıqarıp çöplük obasına taşlaylar.

Bu yılı da vaqtı kele, Yılbaş bayramı azırlığı körüle. Amma… şaşılacaq şey, beklenilmegen yerde, birden küçlü bir boran köçe, camlar yerinden qopıp yerge tüşe ve çil parça ola. Pencereden buzlatıcı suvuq yelnen üfürip başlay. Bir daa içeri balaban bir qara qartal uçıp kire ve Fikiret ağanıñ omuzlarına kelip otura. Qartalnıñ közlerinden ateş püsküre edi, onıñ quvetli pancaları bu adamnıñ tenine saplana. O buz-buzlay, titrep başlay. Sofra başında oturğanlarnıñ da ötleri patlay, tili tutula, olar başlarını omuzları içine çekip, qartalğa şaşqınlıqnen baqıp tura.

Qartal kiyik-kiyik sesnen:

– A-a-a… Sizsiñizmi narat etrafında şeñlengen? Siz onı öldürip, yanında

şeñlenesiñizmi? Aysa endi siz onıñ cezasını çekeceksiñiz. Siziñ kibi merametsiz adamlardan sebep Qırım dağları siyrekleşip qaldı, quşlarğa yuva yapmağa, ayvanlarğa yaşamağa yer qalmadı, çoqraqlar qurudı, tabiat tüsüni coydı, – dey.

Özüni aqlamaq içün Fikiret ağa qaltıravuq sesnen:

– Biz onı ba-a-azardan aldıq, – deycek oldı, amma sözleri yarı yolda qaldı. Qartal

şu daqqası onı silkip ve közlerini yıltıratıp aldı:

– Bazardan, bazardan… bazarda narat ösmey, onı anda siziñ kibi soylarına kesip

ketirip satalar, demek – siz de qabaatısıñız, – dey.

– Quşlar ve ayvanlar ricasınen, qartallar padişasınıñ emrinen men seni ve balalarıñnı birer-birer Qırımnıñ eñ yüksek bayırları tüpesine alıp ketip taşlaycam, anda aqlıñız kelir – dey, ve qanatlarını qaqıp, Fikiret ağanı pancalarında tutıp, tışqa alıp çıqa ve köterilmege başlay.

Fikiret ağa pek acınıqlı sesnen qartalğa yalvarıp-yalqarıp başlay:

– Qar-r-rtal ağam, bağışlañız, artıq nar-r-ratlarnı almamız, kestir-r-rmemiz, söz berem, yemin etem…, bağışla bizni…, t-t-tiyme bizge, – dey ve bala kibi ökür-ökür ağlay… Öyle ağlay, öyle ağlay, tap… – uyana.

Uyana…, közlerini açıp baqsa, etrafta ne qartal bar ne boran, öz töşeginde yata. Tek sıq-sıq yüregi ura.

– Şükür Allağa, tüş eken, – dep, sevine ve yavaş-yavaş tınçlana.

Tınçlana amma, qartalnıñ sözleri daa qulağında çıñlap tura. Birazdan:

– Aqiqattan da, qartalnıñ aytqanı doğru. Yañı yıllıq narat alğan çoqtan-çoq adam bar, olar episi birer narat evine ketirse, ne qadar yaş narat teregi yoq ola.

Aslında eveli bizde bu adet yoq edi, baba-dedelerimiz bayramlıq dağdan narat kesip ketirmey edi, bu soñki vaqıtlarnıñ adeti. Şimdi endi ne yapayıq eken? – dep, tüşüne. Soñ öz-özüne:

– Bu adetten vazgeçmek kerek, – dey. Amma balalar mıtlaq narat olsun dese, barsın suniy narat olsun, şimdi olarnı pek güzel, tamam özü kibi yapalar. Tükânlarda istegeniñ qadar bar, – dey ve balalarına da bu fikirni aytıp, olarnı da qandıra.

Şundan soñ Fikiret ağanıñ qorantası Yılbaş bayramını suñiy narat yanında pek yahşı keçire.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Cafer ağanıñ doğğan kününe bağışlana

 

Doğğan künüñ seniñ bugün, evalla, dostum Cafer,

Qayta-qayta böyle künüñ barsın olsun biñ sefer.

Maarifçide azasıñ, biz seni hayırlayıq,

Cıllı-cıllı sözler aytıp, bir şeyler bağışlayıq.

 

Körümli…, dülber aqay o! – qadınlar bunı ayta, –

Kâde, ğalba, bizlerge de gizliden o köz ata!

Sözge usta-a… zorlanmayıp, keregini tez tapar,

İnsanlarnıñ qadrin bilir, çare tapsa, tek maqtar.

 

Merametli, küleryüzlü, apayına pek oşay,

Ekisini körseñ eger, mıtlaq dersiñ: “Ebet, şay!”

“Yuvarlanğan ketken qutu ve qapağını tapqan”…

Cafer, diñle… Rabbi-Taalâ – onı sençün yaratqan!

 

İç bir vaqıt qartaymañız – biñ yaşañız beraber,

Sizden er kün iraq tursun ğam-qasevet ve keder,

Bala-çağa, torunlarnıñ ferağını körüñiz,

Quvanç sizge yoldaş olsun, çastlı-bahtlı oluñız.

 

2008 s. yanvar 4

 

“Maarifçi” Assotsiatsiyası ve onıñ reisi Safure Kacametovanıñ adından

Seyran Üseinov

 

 

Korney Çukovskiy

Seyran Üseinovnıñ tercimesi

 

Tsokotuha çibinçigi

(Başı 20-nci derste)

 

Şu yerde qurt-qırmısq,

Yuvalarından çıqa:

Şan olsun! – dep qıçıralar,

Ğalipni ep alğışlaylar.

Fener qurtları keldi,

Ateşçikler ketirdi,

Yahşılaştı er bir yer,

Şeñ külüşti böcekler.

Ey-ey-ey, qırqayaqlar,

Çapıñız, yelayaqlar,

Çalğıcılar tez kelsin,

Bir şeñ oyun töşelsin!

Böyle çalğı çalğan siyrek,

Davul domp-domp dompulday,

Çibinçiknen Sivrisinek

Ortağa tüşken, oynay.

Sümeçikler qurtçıqlarnen,

Qırmısqa da sıvalçannen,

Çetke çıqıp qandalay,

Ayaqların qaqqalay.

Müyüzli böcekler –

Pek zengin erifler –

Şapkelerini sallay,

Çökip-çökip oynaqlaylar.

 

(Devamı bar)

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Yañlışmağan bir Alla olsa da, matbuatımızda yañlışmamağa tırışmaq kerek

 

“Alla epimizniñ qısmetimizni açıq etsin” degil de:

Alla epimizniñ qısmetini açıq etsin olmalı.

“Allanıñ yardımına ümüt et …” degil de:

Allanıñ yardımını ümüt et… olmalı.

“2008 s. ukrainlerniñ sayısı nasıl olacaq?” degil de:

2008 s. ukrainlerniñ sayısı ne qadar olacaq? olmalı.

“Rusiye gaz içün fiyatlarnı arttırğan…” degil de:

Rusiye gaz fiyatını kötergen olmalı.

“Taze mantardan yasalğan salata” degil de:

Taze mantardan yapılğan salata olmalı.

 

 

Canım-canım sözlerimiz olğanda başqa millet sözlerini qullanmağa acet barmı?

 

 

 

· Atalar sözleri

 

Çıqmağan canda ümüt bardır – живой (человек) не теряет надежды

Bir çiçeknen yaz olmaz – один цветок лета не делает (одна ласточка весны не делает)

Er çiçekniñ bir qoqusı bar – у каждого цветка свой запах

Er saqallığa baba deme (или demege olmaz) – не всякого (бородатого) стоит называть отцом 

Bir bala balaban olğance, bir balaban qart olur – пока ребенок станет взрослым, один взрослый становится старым

Bala yıqıla-yıqıla balaban ola – ребёнок растёт падая и вставая

Balağa iş buyursañ, artından özüñ ket – если посылаешь ребёнка с поручением, сам иди следом

Çoq laf etken (или söylegen), çoq yañılır – кто много говорит, тот много ошибается

 

 

· Frazeologizmler

 

qırq dereden suv ketirmek – приводить тысячу доводов (досл. везти воду из сорока долин)

çekip çıqarmaq – выдёргивать, вырывать с корнем

çelik irade – непреклонность воли

çelik iradeli adam – человек с железной волей

ağzını açmayıp oturmaq – молчать, не раскрывать рта, не говорить ни слова

lafqa urmaq – болтать не переставая

ağzını qapatmaq – 1) заставить замолчать; заткунуть (зажать) рот; 2) замолчать

ağzı qapanmamaq – говорить без умолку; рта не закрывать

lafnı kesmek – перестать говорить; замолчать

lafqa usta – мастер говорить

tili tutulmaq – потерять дар речи

tilini uzatmaq – распускать язык