22 YİGİRMİ EKİNCİ DERS

· İç de ölmeycek kibi çalış, ölecegiñni de bir daqqa unutma
Bu dünyada yahşılıq yapıp yetiştirmege tırış

 

Adamğa Alla tarafından ayırılğan qısqa bir ömür, belli olğanı kibi, pek tez kelip keçe. Adam doğa, çoqqa barmay ösmürlik ve yaşlıq çağı kelip yete, bir qaç yıl pişkinlik çağı üküm sürgen soñ adam eslene, qartaya ve soñ-soñunda faniy dünyanen ebediy sağlıqlaşıp baqiy dünyağa keçip kete.

Adamdan dünyada ne qala? Onıñ yapqan yahşı işleri qala. Meselâ, Maryino qasabasında Seitümer degen bir iş adamımız qasabadaki qartlar içün öz parasına bir çayhane yapıp bağışladı, yaşlarğa toy-dügünler ve aqşamlar yapmaq içün balaban bir zal yapıp bağışladı, ondan ğayrı özüniñ “Marakand” qavehanesi ögünde, qadimiy Salğırnıñ boyunda İsmail Gasprinskiyniñ eykelini yaptırdı, hanlar paytahtı Bağçasarayda Gasprinskiyniñ baştaşını yaptırdı ve ilâhre. Ana öyle yahşılıq yapqan biznesmenlerni biz alğışlaymız, olarnı halq seve ve ürmetley.

Aslında adam yahşı işler yapqan olsa – yahşı söznen añıla, yaramay işler yapqan olsa – yaramay söznen añıla, oña nisbeten fena sözler de qullanıla.

Qartlarımız: “Yahşılıq yap da deñizge bıraq, balıq bilmese, Haq bilir”, – dep kelgen. Bu sözlerde pek büyük ikmet bar. Tek özüni bilip, cemaatını tanımağan ve tek özü içün yaşağan adamdan kimsege fayda yoq. Kene yahşı ki, öyle adamlar çoq degil, onıñ içün eyilikler de cemaatnen ola, vatan içün, aq-uquqlarımız içün küreşimiz de cemaatnen ola, cenazemiz bile cemaatnen qılına.

“Sürüden ayırılğan – sürünip öler” – degenleri de şunıñ içün. Ruslarda bu fikirni ifadelegen ibare de böyle: «Жить в обществе и быть оторванным от общества нельзя». Onıñ içün:

 

“Halqıñ barda, dostum, sen de barsıñ,

Yoqta, tövbe Rabbim, sen de yoqsıñ,

Halqnen ağla kerek olsa, halqnen kül,

Bayramında-seyranında ol bir gül.

 

Bir daqqa unutma boynuñnıñ borcun,

Eliñden kelgenini yap, urun,

Küreşte tapılır aqiqat ve baht,

Acıma oña ne vaqıt, ne taqat.

 

Ferah temeli – sevgi ve birliktir,

Tuvğan halqına yapılğan eyiliktir,

Bizlerge evelden qalğan bir adet:

“Başı ağırğan adamğa yardım et”.

 

Er yerde, er zaman birlikli olsaq,

İnsannıñ barında-yoqunda bulunsaq,

Közümiz açılır, bulurmız ünü,

Bol-serbest ömürniñ kelir bir künü”.

 

Halqnı birleştirgen, bir-birinen tez til taptırğan, onıñ öz tilidir. Onıñ içün milletperver adam öz tilini em sever, em özü de bilir (bilmese, ögrenir) ve balasına da ögretir, onı tilsiz qaldırmaz.

Yahşılıq yapqan, insaniyetli adam – halqnıñ arasında olğan birlikniñ temelini de qaviy yapmaq içün bir taş daa qoya. Birlik özü insaniyetlikten başlay.

İnsaniyetli ve milletperver adam – öz halqını sever, ürmet eter, er kereginde bulunır. Duşmanlarımıznı da qorqutqan ve qorqutacaq – bizim birligimizdir.

 

Barsın endi qara künler duşman başına ensin,

Halqımıznıñ, Alla bersin, qaseveti eksilsin,

Ağa-qardaş birlik olıp, mabet-mabet yaşayıq,

Baba-dede toprağında yañı ömür qurayıq!

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Yazğanda yañlışmayıq

 

tenqit: (tenqidge) degil de: tenqitke

borç: (borcğa yaşamaq) degil de: borçqa yaşamaq

(veya) degil de: ve ya – «или»

(poşta qutusı) degil de: poçta qutusı

(Ucuz meyva olmaycaq) degil de: Meyva ucuz olmaycaq

(Suvnıñ 85 fayızı Qırımğa tıştan ketirile) degil de: Suvnıñ 85 faizi Qırımğa tıştan kele

(sütlü kaşa) degil de: sütlü pasta – «молочная каша»

(Qırımda kene küç işletile) degil de: Qırımda kene quvet qullanıla

(Studentler ameliyat keçtiler) degil de: Studentler ameliyat keçti

(Ğalipler mukâfatlandılar) degil de: Ğalipler mukâfatlandı

(Bizge eki musafir keldiler) degil de: Bizge eki musafir keldi

 

 

· Atalar sözleri

 

Özü özüne yapqanını duşmanı yapmaz. – Так, как он сам себе навредит, враг такого не сделает.

Eki qulaq, bir ağız, eki diñle, bir söyle. – У тебя два уха, рот один – дважды слушай, один раз говори.

Açnıñ alını toq bilmez. – Сытый голодного неймёт.

Alla bir adamnı uracaq olsa, başta aqlını alır. – Если Бог хочет покарать человека, то вначале он лишает его рассудка.

Baş yazısını köz körer. – Что написано на роду, то и увидишь.

Qorqunçlı tüş körgence uyanıq yat. – Чем видеть кошмарные сны, лучше не спать.

Eçki bergen qoy alır, iç bermegen ne alır. – Кто дал козу, тот получит овцу, кто ничего не дал, тот разве может что-либо получить?

Ölgen qoy börüden qorqmay. – Мёртвая овца волка не боится.

 

 

· Frazeologizmler

 

eki dünya bir olsa – при отриц. гл. никогда, ни за что на свете (eki dünya bir olsa, men anda barmam – я туда ни за что на свете не пойду)

yüregim at başı qadar östi – я несказанно обрадовался

dünya turğance – на веки вечные; пока стоит земля (dünya turğance tur – живи пока стоит земля)

dünyağa kelmek – появиться на свет, родиться

dünyağa ketirmek – произвести на свет, родить (ребёнка)

dünyasından vazgeçmek – потерять интерес жизни, отрешиться от жизни, стать безразличным (апатичным)

evlenmek – жениться, выйти замуж (o evlimi? – он женат?; она замужем?)

başını bağlamaq – женить

dünyanı (или bir şeyni) körmege közü yoq – он ничего не хочет видеть, ему всё опостылело

közü açıq olğanda – при жизни, пока ещё жив

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

леопард – leopard – леопард

лесная сова – yayla horazı – лiсна сова

летучая мышь – yelqanat (yarqanat, uçan sıçan) – кажан

лещ – çapaq (или tabon) balığı – лящ

лимонница – limon köbelegi – лимонниця

листовёртки – yapraq burğuçlar – листовiйка

личинка – liçinka, qurtçıq – личинка

лосось – losos – лосось

лось – los – лось

лошадь – at, alaşa – кiнь

 

 

· Anatomiya terminleri

 

пах – qasıq – пах

переносица – eki qaş arası – перенiсся

перепонка – çıta – перетинка

перстневидный хрящ – yüzük piçim kemirçek – персневидний хрящ

печень – qara ciger (диал. bavur) – печiнка

пищевод – öñgeç, aş yolu – стравохiд

пищеварительный тракт – aş siñirüv yolları – иравний тракт

плацента – platsenta – плацента

плевра – plevra – плевра

плечо – omuz – плече