20 YİGİRMİNCİ DERS

· Halqımıznıñ edebi

(Yaş analarğa)

 

Balañız aqıllı olğanını isteysiñizmi?

Kim istemez onı? – der menim sayğılı oquyucılarım. Ebet, epimiz isteymiz, amma balanı aqıllı asrap çıqarmaq içün ne yapmaq kerek olğanını yaş ana-babalarnıñ çoqusı bilmey. Qartana-qartbabalardan sorañız, olar aytır!

Cevabı pek sade: tilnen miyniñ arasında pek sıqı bağ bar, onıñ içün balanen birinci kününden başlap, mümkün olğanı qadar, çoq laf etmek kerek. Neler aytmaq kerek dersiñiz? Ne aytsañız aytıñız, tek indemeyip oturmañız. İndemeyip oturıp bir neticege irişilmez. Meselâ, çalışmayıp, bir şey etmeyip, ev qurıp çıqmağa mümkünmi? Mümkün degil. “Arekette – bereket!” – degen atalarımız. Bu aytımnı tar degil de, keñ añlamaq kerek.

Aş pişirmege azırlıq köresiñizmi, çamaşır yuvasıñızmı, eviñizni cıyıştırasıñızmı – nenen meşğul olsañız da balañıznı bir daqqa unutmayıp, onen laf etip turıñız. Meselâ, şorba pişirmek içün sizge qartop artlamaq kerek olsa, onı balañızğa aytıp-aytıp yapıñız: “Şimdi, balam, biz qartop artlaycaqmız. Qaydadır bizim qartobımız? A-a! Mına mında eken, qana biz onı başta yuvayıq. Yuvmaq içün ne kerek – ebet, suv kerek, suv qartopnıñ üstünde olğan topraqnı yuva, temiz ete. Ya sabun kerekmi? Yoq mında sabun kerekmey, sabunnı biz ellerimizni, betimizni yuvğanda qullanamız. Ana endi, pıçaq degen aletni alıp, biz onı qabuğından artlayıq…”.

Maqsadına irişmek içün, balasınıñ aqlını inkişaf ettirmesi içün, anası kün boyu ne yapsa, onı boldurmayıp, usanmayıp balasına aytıp turmaq kerek.

Balanıñ tili açılmazdan evel, o anasına diqqatnen baqıp, diñlep yata. Anasınıñ ağzı nasıl açılıp-yapıla, onıñ ağzından nasıl sesler çıqa, olar ne mananı bildire, anası laf etkende onıñ beti, mimikası nasıl deñişe ve ilâhre – bularnıñ episini bala menimsey, aqlında qaldıra. Soñ, kele bir kün, birinci seslerni, birinci sözlerni bala özü aytıp başlay. Ondan soñ balanıñ: “Bu ne?, Bu ne?, Ya bu ne?” sualleriniñ soñu olmay. Dünyada ne bar ne yoq, bala episini bilmege istey. Özüniñ suallerine o cevap bekley.

Kimerde anası boldura, esi kete ve balanı tez-tez aşatıp yuqlatmağa tırışa. Ya da bala yuqlamasa, onıñ ağzına “soskanı” (emzikni) tıqmağa aşıqa. Ebet, aqiqattan da anağa yengil degil, onıñ işi pek çoq, er şeyge yetiştirmek kerek. Lâkin, balanı doğurğan soñ, onı dünyağa ketirgen soñ onıñ aqıllı olmasını istegen ana, esas boyun borcunı unutmay.

Sayğılı yaş ana-babalar, Alla sizlerge bala asramaq meselesinde sabır bersin, küç-quvet bersin, aqıl-feraset bersin. Qorantañızda dört baladan eksik olmasın, olar – bizim işançımız ve kelecegimizdir!

Balalarıñız aqıllı ösip çıqsa, milletimiz de aqıllı bir millet olur!

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Korney Çukovskiy

Seyran Üseinovnıñ tercimesi

 

Tsokotuha çibinçigi

 

 

Tsokotuha çibinçigi,

Yaldızlıdır qursaçığı,

Çöl boyu çibin çapa,

Aqçalar çölde tapa,

Bazarğa barıp kele,

Samovar alıp kele:

– Tarakanlar, buyurıñız,

Aşap-içip oturıñız!

 

Tarakanlar çapıp kelgen,

Bir çaynik çay içip ketken.

Krendeller aşap, toyıp,

Böcekler de keyf çatqan:

Çaylarına süt qoyıp,

Üçer filcan patlatqan.

Tsokotuha çibinniñ

Doğğan künüdir bugün!

Pireler de sıçrap kelgen,

Eki çızma bahşış bergen,

Olar öyle yapılğan –

Dögmeleri – altından!

Soñ balqurt da uçıp kele,

Bir bardaq bal alıp kele.

 

(Devamı bar)

 

 

· Atalar sözleri

 

Ayrılğannı ayuv yer, bölüngenni – börü (yer) – Отделившегося – съест медведь, отколовшегося – съест волк.

Adıñ çıqqance canıñ çıqsın. – Чем прославиться плохим, лучше умереть.

Kiyeviñ yaramay olsa, qızıñdan kör. – Если зять плохой – вини свою дочь.

Qızım saña aytam, kelinim sen diñle. – Дочь, говорю тебе, а ты, невестка, слушай.

Birine baq – fikir et, birine baq – şükür et. – Посмотри на одного – поразмышляй, посмотри на другого – скажи: «Слава Богу!» (что я не такой).

Bereket bersin denilgen yerde bereket olur. – Там, где говорят «Дай Бог достатка (изибилия)», там так оно и будет.

Dünya bir merdivendir: kimi ener, kimi miner. – Этот мир как лестница: один поднимается, другой – опускается.

 

 

· Frazeologizmler

 

aş tatlı olsun! – приятного аппетита! (говорят во время еды)

aş olsun! – на здоровье! (говорят после еды)

afiyetler olsun! – на здоровье (говорят после выпитого напитка)

şifalar olsun! – (говорят после выпитого лекарства)

oğurlı yollar olsun!– счастливого пути!

oğurlar olsun! – в добрый путь!

çoq yaşa(ñız)! – на здоровье! (говорят после чихания)

hayırlı yaşlar olsun!– с днем рождения!

doğğan künüñ(iz) hayırlı olsun! degen ibare – yañlış, çünki adamnıñ doğğan künü hayırlısınen endi keçip ketken, onı bugün hayırlamaq – kelişmegen bir şey(dir).

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

кендырь – kendir – кендир

кизил – qızılçıq – дерен, кизил

кипарис – kiparis (или servi, imiş, bebeş teregi) – кипарис

кипарисовая шишка – bebeş (taqalı или karpasinası) – кипарисова шишка

кипрей – yaqı otu – знiт, iван-чай

кислица – qımız otu – квасениця, квасок, кислиця

китайская конопля – Qıtay üskülisi – китайська коноплi

клевер – yonca – конюшина, клевер

клён – qaşıq ağaç – клён

белый клён – beyaz qaşıq ağaç – бiлий клён

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

лазоревка – kök baştanqara – goluba sinitsâ

лама – lama – лама

лань – ala kiyik – лань

лангуст – langust – лангуст

ласка – kelinçek – ласиця

ласточка – qarılğaç – ластiвка

лебедь – aqquş (aqqu) – лебiдь (о самке – лебiдка, лебедиця)

лев – arslan – лев

лемур – lemur – лемур

ленивец – tenbel – лiнивець

 

 

· Anatomiya terminleri

 

ноздря – burun deligi (tanav) – нiздря

носовые кости – burun kemikleri – носови кiсткi

носоглотка – keñez – носоглотка

обмен веществ – maddelerniñ almaşuvı – обмiн речовин

оболочка – zar – оболонка

опорный аппарат – tayanuv apparatı – опорний апарат

орган – müçe – орган

организм – organizm, üzviyet – органiзм

органы выделения – çıqaruv müçeleri – органи вiделення

пазуха – qoyun – пазуха