19 ON DOQUZINCI DERS

· Halqımıznıñ edebi

 

“Qart sözüni tutmağan – qartayğance oñmaz”

Ecdatlarımıznıñ bu sözlerinde büyük mana bar. Bu sözler qadimiy zamanlardan qalğan ananelerge esaslanğan ve onıñ içün de qartlarımızğa ürmet etmek adet olğan ve bu adetni biz kütemiz.

Qartlarımız ve esli-başlılarımız – yaşayış ikmeti saipleri olıp, halqımıznıñ yaşayış tecribesini, edep normalarını saqlap kele ve ösip kelgen yaşlıqqa aşlay.

Edebimizniñ talaplarından bir qaç misal ketirmek yerlidir. Meselâ, büyükler bir yerge kelgende yaşlar, yerinden turıp, olarnı qarşılap ala ve qolunı öpe, ev saibi ise olarnı törge buyurtıp, törge oturtmağa aşıqa.

Sofrağa buyurğanda da sofra başında yahşı yerler büyüklerge teklif etile, büyüklerni yahşı yerlerge oturtalar. Yaşça adamlar ise qalğan yerlerge otura.

Büyükler olğan yerde yaşlar sigar içmez, qıçırıp-bağırıp laf etmez, küfür sözler aytmaz. Büyüklerniñ yanında yaşlar doğru oturır, yastıqqa tayanıp yatmaz ve çoq laf etmeyip, ziyadece büyüklerniñ lafını diñler. “Suv – kiçikniñ, söz – büyükniñ” degen atalar sözü de mından kelip çıqa. Yerince yaşlar da lafqa qoşula ve öz fikrini ayta bile, tek lafqa qoşulmazdan evel büyüklerden afu soray. Meselâ, “Ayıp etmeñiz, fikriniz doğru, lâkin, menimce, tek bir yeri başqaca yapılsa, yahşı olur” – dey ve öz aytacağını ayta.

Büyükke yaşnıñ bir aytacağı olsa, büyükniñ tek bir adını aytmay da, ağa, dayı, emce, tata, apte kibi sözlerni qoşıp ayta. Meselâ, Asan ağa, Meryem apte ve ilâhre. Özünden büyügine esli-başlılar da böyle ayta, qartlar da.

Büyüklerniñ ricasını yaşlar eda etmege tırışa. Olarğa mümkün olğanı qadar ve qolundan kelgeni qadar yardım ete.

Edepli adam er vaqıt büyüklerniñ qadrini tapmağa areket ete ve onıñnen beraber Allanıñ ögünde savap qazana, cemaat içinde ise onıñ aqqında: “Bu adam – yahşı adam!” – deyler.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Samuil Marşak

 

Sersem sıçan balası aqqında masal

(başı 13-ünci derste)

 

Mışıq kele sıçançıqqa mırıldap:

“Közleriñni yum, – dey, – yuqla sen raat,

Miyavlap saña aytırım aynenni,

Adden-aşır begenirsiñ sen meni”.

 

Sersem sıçan balası erke ösken,

Pek begenip mışıqnı, o şay degen:

“Sesçigiñiz pek tatlı ve mulâyim,

Canıñıznıñ qurbanı men olayım”.

 

Çapıp kele ana sıçan evine,

Baqsa…, yoqtır balaçığı yerinde,

Er bir yerni, bayğuş, çapqalap çıqa,

Sıçançıqnı nafle yerde qıdıra.

 

 

· Atalar sözleri

 

Aqlı bar, fikri yoq. – Ум есть, рассудка нет.

Başıñ sağ olsa, qalpaq tapılır. – Была бы голова цела, шапка найдётся.

Ornıñ tuzu, tozu, qarpızı. – Чего много на Перекопе, так это соли, пыли и арбузов.

Sandıq tolu ciyeziñ olğance, arpa boyu bahtıñ olsun. – Чем иметь полный сундук приданого, лучше имей маленькое (в рост ячменя) счастье.

Er kesniñ balası özüne tatlıdır. – Каждому своё дитё слаще.

Ağlamağan balağa emçek berilmez. – Если ребёнок не плачет, его не кормят.

Beterden beteri bar. – Это ещё ничего! (или это что!), бывает хуже.

Azdamı hayır, çoqtamı? – Ещё не известно от чего больше пользы: от малого достатка или от большого достатка.

 

 

· Frazeologizmler

 

ateşke atılmaq – бросаться в пекло; ввязываться в опасное дело, рисковать своей жизнью

ateş tüşmek – загораться, вспыхивать (о душе, сердце)

ateşte yanmaq – попасть в беду, погореть

ateşke yaqmaq – ввергнуть кого-л. в несчастье, поставить в тяжёлое положение

ateş kibi – а) очень горячий; б) живой, проворный; как огонь

eki ateş arasında – меж двух огней, в затруднительном положении

eki ateş arasında qalmaq – оказаться меж двух огней, попасть в затруднительное положение

babasınıñ (ya da dedesiniñ) fiyatına –втридорога, безумно дорого, по бешенной цене

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

капуста – qapısta – капуста

карагач – qara ağaç – карагач

каротель – toqal markof – каротель

картофель – qartop – картопля

касатик см. ирис

каучуконос – kauçuk ösümligi – каучуконос

каштан – kestane – каштан

каштан конский – kiyik kestane – каштан кiнський

каштан сладкий – şahbamate – каштан солодкий

кедр – sedir (sedre) – кедр

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

крот – kör sıçan – крiт

крыса – sıçavul – щур, пацюк

кряковая утка – kiyik papiy – дика качка

кузнечик – çegertki – коник

куколка – qozalaq (qoqlaçıq) – лялька, лялечка

кукушка – kukukquş – зозуля

кулик – suv çulluğı – кулик

куропатка – keklik – курiпка, куропатва

куропатка пустынная – çil – курiпка (куропатва) пустинна

куница – suvsar – куниця

 

 

· Anatomiya terminleri

 

надгортанник – ğırtlaq üstü kemirçegi – надгортанник

надколенник – tiz qapaq – надколiнок

надпочечные железы – büyrek üstü bezleri – надниркови залози

наковальня (кость) – sandal kemigi – ковадло

нёбная кость – tañlay kemik – нёбна кiсть

нерв – siñir – нерв

нервная система – siñirler sisteması – нервова система

нижняя челюсть – ast çenge – нижня щелепа

нога – ayaq, bacaq – нога

ноготь – tırnaq – нiготь