· Halqımıznıñ edebi

 

Sayğılı oquyıcılarımız! Bugünden başlap “Halqımıznıñ edebi” rubrikasını sizge teklif etemiz. (Edep – благовоспитанность; приличие, хороший тон.)

 

Milliy terbiye.

Er bir milletniñ öz milliy mekteplerinde milliy terbiye almağa tabiiy aqqı bar. Alimlerden biri: “Sen ukrain olsañ, ukrain ol, nemse olsañ, nemse ol, ingliz olsañ, ingliz ol, tatar olsañ, tatar ol!” – degen. Bu sade sözlerniñ büyük emiyeti bar.

Aqiqattan da, sen ukrain balası olsañ, nemse olamazsıñ, nemse balası olsañ, ingliz olamazsıñ, ingliz balası olsañ, qırımtatar olamazsıñ, qırımtatar balası olsañ başqa bir millet balası olamazsıñ. Sen qırımtatar olmaq kereksiñ! Öz halqıñnı, tiliñni, adetleriñni begenamayıp, olarnı taptap, yoğurıp ketip başqa halqqa qoşulsañ bile, olar seni çetten kelip qoşulğan adam dep bilir, sen olar içün bir kelmeşek olursıñ, oña köre de ürmetiñ olur.

Çarizm ve sovet devriniñ canavarları tarafından yapılğan repressiyalarını körip keçirgen halqımız bu fikirlerni yahşı añlamaq kerek. Katırnanıñ vaqtından berli bizni halq olaraq yoq etmege tırışalar. Bizim qarışıp ketkenimizni sabırsızlıqnen bekleyler.

Qırımda biz bir mustaqil halq edik, öz tilinde laf etken, öz dinini ve adetlerini kütken insanlar edik! Suvorovlar, Potömkinler ve dig. kelip, bizni astı-kestiler, evlerimizni yaqtı-yıqtılar. Sovetler kelip, aqıl-fikri yerinde olğan müneverlerimizni attı, qalğan halqımıznı ise sürgün etti. Analarımız, qartbaba-qartanalarımız, ağalarımız, qardaşlarımız sürgünlikte vaqıtsız dünyadan ketti, ölüleri bile hor oldı. Cesürane küreşimiz neticesinde, şükür, vatanımızğa yol açtıq, 20 yıldan berli qaytamız.

Taqdir seni! Qırımda da bizni küleryüznen beklegen yoq eken. Bugün bizlerge qara küçler yol bermey, kazaklarnen ve banditlernen qorquzmağa tırışa, sahte “iş”ler açıp, “türme”lerde oturta. Devlet memurları (çinovnikleri) bizni aldatmağa, çeşit ayneciliknen qolumızdan soñki kapiklerimizni tartıp almağa tırışa. Baba-dedelerimizniñ toprağını bizge bermeyip özleri canavarcasına çaypay. Milliy mekteplerimizniñ açılmasıña bile ayaq tireyler. Balalarımız ruslaşıp ketip tura. Yaşlarımız şaşmalap, başqa millet yaşları ve qızlarınen “qarışıq” qorantalar qura.

Sayğılı vatandaşlarım, vaziyetimiz müşkül, bunı añlap, yolumıznı şaşırmamaq kerek. Assimilâtsiya baltasından saqt olmaq kerek.

Başımızda olğan türlü müsibetliklerden ve belâlardan bizni qurtaracaq – bizim faal areketimizdir.

Bizni qurtaracaq müimden-müim şey – bu, milliy til ve milliy terbiyedir! Balalarımızğa özümizniñ terbiyemizni bereyik, acayip adetlerimizni olarğa aşlayıq, tilimizni ögreteyik.

Ya Rabbim, bizge aqıl-feraset ber de biz tilimizge sarılayıq, tilimizni bileyik, evlâtlarımızğa ögreteyik, olarnı öz etnopedagogikamız esasında terbiyeleyik. Acayip halqımız yoq olmasın, yaşasın!

 

Öz tilini sevmegen adamnıñ kelecegi hor olur.

Onıñ balaları öz tilinde laf etamayıp, başqa tilge keçip keter, assimilâtsiya olur, MANQURTlaşıp qalır ve öz halqından ayırılıp, ömürbillâ başqa milletlerge yaltaqlanıp yürer.

 

 

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

 

Sudaq rayonı Ay Serez köyünden Tair Ablâlimov eki şivede yazılğan bu yırnı rametli çalğıcı ocalarından eşitip yırlay ve bizim oquyıcılarımızğa da bu yırnı bağışlay.

 

Afğanistan dağlarında

 

Afğanistan dağlarından,

Sağ-selâmet qaytalmadım,

Körgen düşüm, öz avzımman

Dostlarıma aytalmadım.

Quvanç, sevgi men körmedim

Ne anadadan, ne babadan,

Yaşlığıma doyalmadım,

Pek yaş kettim bu dünyadan.

Şu gecesi bir düş de kördim –

Taqat ketti ellerimden,

Umutsızdan canım berdim

Afğanistan dağlarında.

Yalvaraman, can dostlarım,

Körgen düşüm tabirleñiz,

Keç qaldırmay, şu künlerde

Selâm yazıp bildiriñiz.

Keldi baar, açtı güller,

Yeşillendi bağ-bağçalar,

Tuvğanlarım, can dostlarım

Menim dürkümi aytsınlar.

Ah, dostlarım, bu ne qadar

Müşkül ölüm yaş başımman,

Afğanistanda şeit ketti dep

Baştaşıma yazsınlar.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Samuil Marşak

 

Sersem sıçan balası aqqında masal

(başı 13-ünci derste)

 

Ana sıçan balıqqa çapıp bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa”.

 

Balıq kele quyruğın burıp-burıp,

Aynenniler yırlap başlay oturıp.

Acayip şey – ağzını açıp-yapa,

Sesi çıqmay, añlamasıñ ne ayta.

 

Sersem sıçan balası erke ösken,

Balıqnıñ da hatrin saymay şay degen:

“Aynenniñiz eşitilmey, tuvğanım,

Zorlanmañız… Sizlerden yandı canım!”

 

Şaşqan ana – mışıqqa çapıp bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa”.

 

(Devamı bar)

 

 

· Güzel adetlerimiz

 

Bal kibi tatlı tilimiz

 

– Allağa şükür, qomşularım pek yahşı, pek mulâyim insanlar. Tilimni tişlep aytayım, biri maña qıyış baqmadı. Ne keregim olsa, olarğa çapıp baram. Sağ olsunlar, köksümden itep qaytarmadı, yoq demediler. Biz de olarnen yahşımız.

– Maşalla sizlerge! Onıñ içün: “Ev alma – qomşu al” ve “Yahşı qomşu uzaq tuvğanıñdan yaqındır”, – dep, atalarımız nafile aytmağanlar.

* * *

– Aydı, yolcu yoluna yaraşır degenler, biz endi turayıq ve baracaq yerimizge erte-yarıq barıp çıqayıq.

– Ebet, dogru aytasıñız. Oğurlı yollar olsun sizge. Sağ-selâmet oluñız.

* * *

– Qayda qaldı ketkeni, ale daa kelmey. Tüf-tüf, bu balağa ne oldı eken aceba? Bir qayırlısınen qaytıp kelse eken, canım raat olur edi.

– Raatsızlanma, Ayşe apte, kelir, inşalla.

* * *

Vay, Allam ya Rabbim, nedir bunıñ etkeni?!

 

 

· Atalar sözleri

 

Zaman zamanğa uymasa, sen zamanğa uy. – Живи соразмерно со временем.

Suv kiçikniñ, söz büyükniñ. – Пить предлагают младшим, слово – старшим.

Ev satın alma, qomşu al. – При покупке не выбирай дом, выбирай соседа.

Qomşunıñ tavuğı qaz körünir. – Соседская курица всегда кажется гусем.

Yalancınıñ şaatı yanında ola. – У лгуна всегда есть свидетели.

Tatlı söz yılannı yuvasından çıqarır. – Сладкое слово даже змею из норы вытащит.

Aqıl işi degil - baş belâsı. – Сделано это не по уму, это беда да и только.

Aqıl ayvanda da bar, fikir kerek, fikir! – Мозги есть и у животных, мысль нужна, мысль!

Aqıl degeniñ yaşta degil, başta. – Не возраст определяет ум, а голова.

Añlağanğa sivrisinek de sazdır, añlamağanğa davul-zurna da azdır. – Понятливый поймёт сказан ное комариным писком, непонятливому хоть бей в барабаны – не поймёт.

Bir aqılsız quyuğa taş atar, yedi (biñ) aqıllı çıqaramaz. – Один глупец бросит в колодец камень, семь (тысячу) умных будут ломать голову, как его оттуда достать.

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

ирис – susan – iрис, пiвники

иудино дерево – erğuvan – …

кабачок – saqız qabaq (laq. kabaçki) – кабачок

калина – qanser – калина

календула (ноготок) – aynısefa – нагiдка

калужница – kubu çiçek – куряча слiпота, калюжниця

камыш – qamış – комиш

канна – kanna – канна

каперс – kapers – каперс, капар

капуста – qapısta – капуста