16 ON ALTINCI DERS

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

 

(Devamı. Başı 10, 11, 12, 13, 14, 15-inci derslerde.)

Maña bir tanışım: “Toylarımızda kelinnen kiyevni çoqtan-çoq oynatıp, olarnıñ boldurtıp sini alamız, olarğa azap çektiremiz. Ğaripler terlep-pişe, urbaları sım-sılaq ola. Men bunı begenmeyim. Böyle olmamaq kerek!” – dedi. Tanışımnıñ betinde memnüniyetsizlik çizgileri oynadı. “Bir toyda, – dedi o küskün sesnen, – kiyev öyle terledi – kölmeginiñ quru yeri qalmadı, betinden aqqan terni kelip yavluqnen sürteler, lâkin kimse “yeter endi!” demey. – Şimdiki aqlımnen men kiyevniñ yerinde olğan olsam “sağ oluñız, tuvğanlarım, ayıp etmeñiz, bizim oyunımız bu qadar”, dep, kelinni qolundan tutıp, yerime oturır edim”, – dep, bundan soñ da daa çoq vaqıt uzundan-uzun oyunlarnıñ kelişmegeni aytıp turdı.

Aqiqattan da, er toyda bu vaziyetni epimiz körip turamız, begenamaymız, men de begenmeyim. Kelin ve kiyev bir qararınen oynasa, ne qadar güzel olacaq. Bu fikirnen çoq adam razı ola.

Lâkin bu fikirge qarşı çıqqanlar da bar – bu çalğıcılar. Kelin ve kiyev az oynasa, olarğa aqça az tüşe. Ebet, belki, özcesine olar da aqlıdır. Olarnıñ birinden: “Nasıl etsek de, vaziyetni tüzetsek, aytılğanı kibi, ne şiş yansın ve ne de kebap?” – dep soradım. – O, açuvlı-açuvlı: “Bir şey tüzetmek kerekmey, olğanı kibi olsun, çeşit şey tüşünip çıqarmañız”, – dedi.

Añlaşılğanına köre, mesele “para” degen şeyge kelir tirele. Ebet olarğa toyda biraz qazanmaq kerek. Bu anlaşılğan şey. Onıñ içün, eki tarafnıñ da hatrini tapmaq içün , mencesine, çalğıcılarnen kelişilip, olarnıñ iş aqqını evelden bermek kerek. Birinci vaqıtta kelişmek qolay olmaz, lâkin bunı yapmasaq, olmaz, toylarımıznıñ sıfatı deñişmez.

Ya çalğıcılarnıñ taksasını kim aytır? Olar ne qadar parağa razı olacaq? – degen sual çıqa. Bunı ise tek toy saibi ve çalğıcılar öz arası laf etip añlaşmaq kerek.

 

Aytılğan söz – atılğan oq kibi.

Toylarımıznı açmağa bileyik.

Kimerde toynı açqan adam cemaat ögüne çıqqanda şaşmalay qla ve yahşı bir şey aytamay. Bazıları ise: “Aydı, cemaat, yaşlarımız içün qadeleriñizni köteriñiz!” – dey ve öyle etip toy aça. Amma, cemaat toplanğan yerde aytılğan sözler meraqlı, aqılğa ve yürekke yatqan kibi olmaq kerek. Onıñ içün, toy açmağa azırlanıp barılmasa, olmaz.

Meselâ, bir kere toynı böyle açqan edim (ifadeli oqup tilimni alıştırmaq içün, metin üstünde işledim: pauzalarnı, urğularnı qoydım, aktsenti olğan sözlerniñ tübüni doğru bir sızıqnen sızdım):

 

Aqşam şerifiñiz // hayırlı olsun, sayğılı musafirler!

Bugün, bilgeniñiz kibi, Aydernen Ayşeniñ // nikâh toyu. Toyumızğa ürmet etip kelgeniñiz içün // kelin ve kiyevniñ, toy saibi // Nariman ağa ve // onıñ ömür yoldaşı // Hatice apteniñ adından // epiñizge // büyükten-büyük teşekkür bildirem, sağ oluñız, Alla sağlığıñıznı bersin. Epimizniñ eyiliklerimizde, bugün olğanı kibi, dostlarımız // biznen olsun.

“Er şey halqnen, yaraşa!” – degen // qartlarımız.

Sayğılı dostlar! Ruhset (ya da musaade) etseñiz, cümleñizniñ adından // kelinnen kiyevni // men // hayırlamağa isteyim.

Sevimli Ayder ve Ayşe! (Pauza vaqtında yaşlar yerinden tura ve ayaq üstünde turıp diñley). Toyuñız // hayırlı olsun! // Bugün // siz evlenesiñiz, qoranta qurasıñız. Cemaatımız içinde // bir // yañı qoranta daa // meydanğa kelecek. Maşalla! Halqımız aytqanı kibi: “bir nikâhnen // qart oluñız!” Bir-biriñizni, bugün sevgeniñiz kibi, soñki künüñizgece // seviñiz, ürmet // etiñiz. Yüksek medeniyetli (высококультурный) insanlar // oluñız.

Civanlarım! Bizim // öz tilimiz bar, onı candan seviñiz, onı unutmañız, başqa tilge onı // deñiştirmeñiz. Balalarıñız olğanda // olarğa da // ögretiñiz? Olar da // öz tilinde laf etmege // bilsin. Çünki tilimizniñ içinde // ecdatlarımızdan (ya da baba-dedelerimizden) bizge // asabalıq qalğan // altın kibi qıymetli // fikirler bar.

Vatanıñıznı, halqıñıznı seviñiz, qomşu milletlernen dost oluñız. Bir vaqıt, bir yerde ve // kimsege // qul olmañız, qulluq yapmañız (не раболепствуйте), özüñizni aşalatmañız, menligiñizni (своё достойинство) // taptatmañaz.

 

Ayşe, hanım, güzel qızım,

Qıymetli kiyev Ayder!

Çastlı-bahtlı olmañıznı //

Cümle cemaat ister.

 

Barsın // nurlu eviñizde //

Sevgi // iç de bitmesin,

Ürmet, sayğı ocağı da //

Alevlensin, sönmesin.

 

Sofrañızda // iç bir vaqıt

Aş-suv // bitmek bilmesin,

Oğursızlıq, hastalıqlar,

Qapıñızğa // kelmesin.

 

Rabbi Taalâ, Qudretlimiz //

Evlâtlar bağışlasın,

Aileñizde // ağa-qardaş //

Dörtten eksik // olmasın.

 

Mabet-mabet // siz yaşañız

Ömrüñiz // uzun olsun!

Eki bülbülge // oşañız,

Yüzüñiz // külip tursun!

 

(Pauza yapmayıp, devam etile) Sevimli Ali ve Ayşe! Mında kelgen // soy-sop, qolum-qomşu, tanış-biliş ve // işdeşleriñiz // bugün // toyuñıznı , ebet, yaraştırmağa, onı meraqlı etmege // keldi. İnşalla, öyle de olur!

Sayğılı musafirler, sofralarda olğan aş-suvğa // buyurıñız, aşañız, içiñiz. Aşıñız // tatlı olsun! Toyumız // hayırlı olsun!

Çalğıcılar, avasını çalıñız!

 

Tevsiyeler:

I.

1. Toy açacaq adam mıtlaq ögünden yahşı etip azırlanıp, soñ kelmek kerek.

2. Aytılacaq sözlerni ezberlep keliñiz, lâkin barıp da ezberlep yetiştiramağan olsañız, o sözlerniñ kâğıtta yazılğan metni (teksti) yanıñızda olsun, oña baqıp oqumağa utanmañız.

3. Ezberden aytqanda da unutqan yeriñiz olsa, kene de kâğıtqa baqıp oqumağa utanmañız.

4. Aytmağa azırlanğan sözleriñizni tolusınen, bir qaldırmay, episi aytmaq kerek.

5. Aytqanda – aşıqmayıp, sabırnen aytılsa, er bir söz añlaşılır, diñlegenler hoş olur.

6. Sesiñiz yahşı çıqsın, eñ çette oturğan adam da onı yahşı eşitsin.

7. Sözlerdeki urğularğa (ударения в словах) emiyet etiñiz. Urğularnı doğru qoymasañız, laf añlaşılmaz. Onıñ içün episi sözlerde urğularını belgileñiz. Urğusı soñki ecada olğan sözlerde urğunı belgilemeseñiz de olur, çünki sözlerimizniñ ekseriyetinde urğu soñki ecada ola. Yuqarıda berilgen metinde urğular kursiv ariflernen belgilengen.

8. Tamam onıñ kibi de pauzalarnı qoyıp çıqıñız ve pauza olğan yerlerde toqtalıp oquñız (yuqarıda ketirilgen metinde pauzalar eki köndelen tayaçıqlarnen "//" qoyulğan). İbare-ibare (по фразам) oqusañız, pauzalarnı tapmaq küç olmaz. Virgüller olğan yerde pauza işaretleri qoyulmay, amma pauzalar yapıla.

9. Aktsenti olğan sözlerninñ tübüni doğru sızıqnen sızıñız.

II.

1. Şiirni bir kâğıt üstünde dülber etip bastırıp, dülber bir varaqa (otkrıtka) ya da adres içine qoyıp, kelin ve kiyevniñ özlerine de hatıra olaraq berseñiz, pek yahşı olur.

 

 

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

 

Dilâver Keşfedinov

 

Çorğuna

 

Balıqlava yanında

Köyçigim bar – Çorğuna!

Doğulğanım men anda,

Pek aziz bu köy maña.

 

Şimdi menim evimde

Kelmeşekler – qazaqlar,

Menim doğmuş köyüme

Çernoreçye dey olar.

 

Qırq dörtte olar kelip

Bizlerni sürgün etti,

Köyümizni begenip,

Özüne mekân etti.

 

Çorğuna degen sayın

Yüreçigim yanacaq,

Aqlımdan, yüregimden

Ömürlik o çıqmaycaq.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Men oqumış olacam

 

Men oqumış olacam,

Oqup bilgi alacam,

Ğayret etip, tırışıp,

Yahşı adam olacam.

 

“Yahşı oqu!” – dey ocam,

Sözüni men tutacam,

Derslerni yahşı oqup,

Yahşı “bal”lar alacam.

 

Mesele, misal çezem,

Çıqaram, qoşam, bölem,

Oqup, ikâye yazam,

“Maşalla”lar qazanam.

 

Men oqumış olacam,

Oqup bilgi alacam,

Ğayret etip, tırışıp,

Yahşı adam olacam.

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

злаковые– başaqlılar – злакові

фисташка – fıstıq – фісташка

зубница – tiş otu – зубнiця

иглица – kirpi çalısı – голчатник

ива – tal – iва, (бiла) верба, (бiла) лоза

ива ломкая – mort tal – iва ломка

ива плакучая – öksüz (или salpı) tal –плакуча iва

ива серебристая – kümüş tal – срiблиста iва

иван-да-марья – ercay melevşe – брат-i-сестра

имбирь – zencefil – iмбир

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

кот – pardoş – кiт

кошка – mışıq – кiшка

краб – yengeç, pavra – краб

крапивник – ardıç quşu – волове очко

крапивница – qıcıtqan köbelegi – кропив’янка

крестовик – haçlı biy – хрестовик

кречет – aqtoğan, sanqur – кречет

кровососка – köpek çibini – кровососка

крокодил – timsah – крокодил

кролик – qoyan – кролик