· Fevralniñ 21-inde – Bütündünya tuvğan til künü

 

Sayğılı vatandaşlar! Dünyada 2500-den ziyade til qullanıla. O tillerniñ er birinde laf etken halq bar. Ebet, olar baqşa tillerni de ögrenip o tillede de laf ete, lâkin birinci yerde olarda öz tili tura ve olar içün, bu da tabiiy bir şey, özüniñ tilinden yahşı til yoq. Asırlar devamında er bir halqnıñ anaları balalarına sabiylikten başlap öz tilni ögretip kelgen. Til içinde milletniñ adetleri, tarihı, mentaliteti, etnopedagogikası ve etnoetiketi bar, onıñ içün de olar nesilden-nesilge balalarğa aşlanım kele. Tuvğan tilge masallar, atalar sözleri, aytımlar, tapmacalar, tezaytımlar, yırlar ve çıñlar yazılğan. Olarnıñ er biri içinde olğan malümat balanı öz halqı ruhunda terbiyeley, oña milliy çizgiler, milliy mentalitet aşlay.

Qırımtatar halqınıñ da başqa tillerden eksik olmağan öz tili bar. Ecdatlarımız, baba-dedelerimiz öz Vatanı – Qırım toprağında asırlar devamında bu tilde laf etip kelgen, balalarına ögretken. Bugün ise, ayıplar olsun, tilimizniñ vaziyeti pek ağır. Tilimiz bir ağır hastağa beñzey, bizler ise oña aylanıp baqmağa vaqıt tapamaymız. Buña ne demek mümkün? Bu şaşılacaq lâqaytlıqnı nasıl añlamaq mümkün?

Öz tilini bilgen ve öz tilinde laf etken insan öz milletiniñ temelini pekite. Öz tilini bilmegen ve öz tilinde laf etamağan adam ise şaşmalap başqa kümeske barıp kirgen tavuqqa oşay. Ondan milletine, halqına bir fayda yoq.

 

Ne alimden, ne afızdan fayda yoq til bilmese,

Öz halqınen öz tilinde becerip laf etmese,

Boş çiçekler açar, tüşer, iç de meyvası olmaz.

Şay da insan, til bilmese, ondan bir eser qalmaz.

 

Keliñiz, vatandaşlarımız, doğmuş balamıznı candan sevip, başqa milletniñ balasına deñiştirmegenimiz kibi, öz tilimizni de seveyik, onı unutıp, yoğurıp ketip, başqa tilge keçip ketmeyik, öz tilimizni ögreneyik, evlâtlarımızğa ögreteyik, olar öz tilinde sevine-sevine laf etsin!

 

Qırımda qırımtatar (qırım) tili yaşasın ve yañrasın!

 

 

· SOS!!! İMDAT!!! Tilimiz yoq oluv havfı astında

 

Sayğılı ana-babalar, qartana-qartbabalar! Bugün balalarımız ve torunlarımıznıñ ne tilde laf etkenini eşitemizmi? Ne sebepten bizler özümiz de rus tilinde laf etip, ne içün öz tilimizni unutamız?

Alımız ne olacaq, dostlar?

Ne vaqıt aqlımız kelecek?

Cemaatımıznıñ közü ne vaqıt açılacaq?

Vatanımızğa, baba-dede toprağına qaytıp kelgen soñ

BİZ

başqa milletler içine qarışıp,

yoq olıp ketecekmizmi?

Assimilâtsiya degen ajdağa bizlerni qapıp yutıp yiberecekmi?

Yoq!

Ecdatlarımız, baba-dedelerimiz ve özümiz kim olğanımıznı unutmayıq. Bizim öz tilimiz barlığını ve onı ögrenmek, bilmek ve balalarımızğa ögretmek kerek olğanını añlamalımız. Sovet devrinde ağzımıznı açırmay, sersemletmek içün başımızğa urıp tura ediler. Azmı? Vatanımızğa qaytqan soñ da bizlerni daa ne qadar urmaq, ne qadar taptamaq, aşalamaq, çekiştirmek, qıynamaq ve ezip-yoğurmaq kerek?

Yeter!

Vaqtı keldi. 18 yıldan berli Vatanımızdamız.

Yuqusırap yürgen tatar oğlu, tatar qızı, endi uyan.

Öz tiliñe, öz diniñe, öz adetleriñe yapış!

Başqa tillerni bilseñ – bil, lâkin başqa tilge bütünley berilip, başqa millerge yaraycaq olıp, olarnıñ ögünde yaltaqlanıp, olarnı quvandırıp, şaşqan papiy kibi şaşmalap yürme, aşalanma, menligiñni taptatma.

Sen kimseden eksik degilsiñ.

Öz milletiñni, öz tiliñni , Vatanıñ Qırımnı candan sevgen insan ol!

Alla cümlemizni qıl-fikirden ve tilimizden ayırmasın!

 

 

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

 

(Devamı. Başı 10, 11, 12, 13-ünci derslerde.)

Endi ise, sayğılı oquyıcılarım, Türkiyede körip kelgen bir toy aqqında aytayım. Bir qaç yıl o yağında Türkiyege barmağa qısmet oldı ve anda tesadufen bir toyğa rastkeldim. Bizim delegatsiya bir salonğa aqşamlıq aşamağa kirdi. Baqsaq, ortada beyaz ürtünen örtülgen uzun bir sofra tura, üstünde aş-suv, qavaltı, vazalar içinde çiçekler qoyulğan – añlaşılğanına köre, bu sofra kimlernidir bekley edi. Bizlerni zalnıñ o bir tarafına alıp ketip oturttılar.

Çoq keçmeden qapılar açıldı, salonğa ekişer-ekişer olıp, adamlar kirdi ve şu sofra başına keçip-keçip oturdı. Çalğı daa yoq. Olar öz arası eyecannen laf ete, şaqalaşa, külüşe. Bir-eki daqqadan salonğa kelin ve kiyev keldi. Olar sofranıñ başında qaldırılğan eki yerge barıp oturdı. Bundan soñ, bu cemaatnıñ arasından esli bir adam turıp, fujerni qoluna aldı (onıñ içinde şampan şarabı yarım etip qoyulğan edi) ve öz tilinde yaşlarnı nikâh toylarınen hayırladı. Ondan soñ başqaları daa bir şeyler turıp-turıp ayttı, külüştiler ve fujerlerinden bir qaç yutum yutıp, aşqa buyurdılar. Em aşay ve em laf eteler.

Birazdan çalğıcılar çıqtı ve yırcılar yırlamağa başladı. İnanmazsıñız, sofra başında olğan bütün cemaat (acayip şey!) olarğa qoşulıp yırlap başladı. Buña men, doğrusı kerek, şaşıp qaldım, ve bütün toy cemaatınıñ böyle qoşulışıp yırlağanını pek begendim (büyüklernen beraber balalar da yırlay edi!). Baqıñız, yaşlar, esli-başlılar, balalar – episi yırnıñ sözlerini bile (!) ve yırlay. Ne qadar yahşı adet!

Ekimi, üçmi türkü yırlanğan soñ oyun avaları çalınıp başladı. Toy cemaatınıñ çoqusı ve olarnen beraber kelin ve kiyev de oynamağa çıqtı. Episi oynay. Aqça yapıştırğan adam olurmı eken dep baqıp turdım, lâkin kimse kimsege aqça yapıtırmadı. Qomşumdan soradım: “Bu adet olarda yoq”, – dedi. Episi coşqun oynay edi.

Oyun vaqtında ayaqçılar sofrağa başqa aşlar ketirip qoydı. Üç oyundan soñ çalğı sesi kesildi, er kes kelip öz yerine oturdı. Kene laf köçti, kene şaqalar, kene şar-şamata, şeñ külkü. Birazdan soñ er kes qoşulışıp, çalğıcılarnen beraber eki yır daa yırladı. Ondan soñ er kes kene oyun meydanına çıqtı, oynadı.

Bir buçuq saat devam etken böyle şeñlikten soñ, toy bitti ve musafirler külüşe-külüşe çıqıp ketti. Salonda tek ayaqçılar qaldı, olar sofranı tez-tez cıyıştırdı da ketti. Salon tınçıdı.

Böylece, bu toyda episi, bir qoranta adamları kibi, toynı nizamnen, şeñ, meraqlı ve faydalı keçmesine özüniñ issesini qoştı. Çetten seyir etip ya da canı sıqılıp oturğan yoq edi.

Toy cemaatı ketken soñ men tüşüncege daldım ve bu toynı özümizniñ toylarımıznen teñeştirip oturdım. Bilesiñizmi, eger maña toy yapmağa kerek olsa edi, böyle yapar edim degen fikirge keldim. “Az olsun – saz olsun”, – degen sözlerimizde aqiqat bar.

Özüñiz baqıñız, başta bir, cemaat bir vaqıtta keldi, toyğa saatlarnen kimse kimseni beklep oturmadı. Bu insanlarnıñ yüksek medeniyetli olğanınıñ köstergiçidir.

Ekincide, kelgen cemaatqa bir-birinen laf etmege çalğı keder etmey. Cemaat şeñ-şeramet keyflene-keyflene aşay, içe (içkini, menim añlağanıma köre, olar keyfni biraz arttırmaq içün içe), cümlenen beraber yırlay (!) ve cümlenen beraber oynay. Kimse kimseniñ başını kütmey, asqısını asmay, neçün deseñiz saroş yoq.

Üçüncide, toy pek uzap ketmey, vaqtında bite. Bizde ise (bunı yürek ağrısınen aytam) kimerde gece saat üçte bile mikrofondan çıqqan seda etrafta yaşağan adamldarğa raatlıq bermey.

Dörtüncide, Türklerniñ şu toyunda çalğıcılar o qadar bir qararınen ve yerli çaldı ki, kimse çalğı sesinden tüñülmedi, kimseniñ lafına o keder etmedi.

Beşincide, para yapıştırmaq içün “очирит”te (yani nevbette) turmaq, uzundan-uzun oynamaq, kelin ve kiyevni terletkence oynatmaq degen şey olarda yoq. Böyle nizamlı toynı kim begenmez? Bizim toylarımız da böyle nizamlı olğanını candan ister edim. Biz kimseden eksik degilmiz. Pek istesek, bizim toylarımız başqalarnıñ toylarından da yahşı olur.

Sofralarğa yaşlarımıznıñ ögüne raqını obalap qoyıp, toylarımıznı saroşlar diskotekasına çevirmeyik, canım-canım adetlerimizni unutmayıq, milliy yüzümizni coymayıq.

Bir vaqıtları bizni bezdirgen “şabaşlı” toylardan vazgeçken edik, endi böyle “besşabaşnıy” toylardan da vazgeçsek, yahşı olur deyim.

 

(Devamı bar)

 

 

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

 

Güzel tilimiz aqqında yaşlarımıznıñ fikirleri

Feruze Alimova, 2-nci kurs studenti

 

Şimdi men kvartira tutam. Kvartiranıñ iyesi (saibi) rus qartanayı, lâkin qırımtatar tilinde pek yahşı laf ete. Baqıñız, rus apayı olsa da qırımtatar tilini bile! Aqşamları ekimiz oturıp qırımtatar tilinde subetleşemiz. Buña nasıl quvanmazsıñ?!!

Men episi yaşlarımıznı ana tilimizni oqup ögrenmege çağıraman. Keliñiz tilimizni ögreneyik, onı canlandırayıq ve öz tilimizde bülbüller kibi söyleneyik.

 

Tilimizni saqlap qalayıq

 

Adil Murtazayev, Bağçasaray 5-inci milliy mektebiniñ mezunı

 

Semetdeşim! Közümizni açayıq,

Til cüluv belâsından qaçayıq.

Elli yıl ğurbette olmadı ğayıp,

Vatanğa qaytıp, coysaq – olur ayıp.

Baldan tatlı tilimizni coysaq biz,

Razı olmaz bizden balalarımız.

 

 

· Güzel adetlerimiz

 

Tılsımlı sözler

Maşalla! Evalla! Aferin! – Браво!, Молодец!, Вот это да!

Aş tatlı olsun! – Приятного аппетита!

Elhamdülillâ, bereket bersin! – Слава Аллаху, да пошлёт Он нам изобилие!

Hoş keldiñ(iz)! – Добро пожаловать!

Oğurlı yollar olsun! – Счастливого пути!

Saba şerifiñ(iz) hayırlı olsun! – Доброе утро!

Aqşam şerifiñ(iz) hayırlı olsun! – Добрый вечер!

Geceler hayır! – Спокойной ночи!

Saña (sizge) muvafaqiyetler (yeñişler, yutuqlar, qazançlar) tileyim! – Желаю тебе (вам) удачи!

Alla sağlığıñ(ız)nı bersin (или sağ-selâmet ol(uñız))! – Желаю тебе (вам) здоровья!

 

Bal kibi tatlı tilimiz

– Sağ ol, balam, Alla sağlığıñnı bersin! Meni unutmaysıñ, kelip-kelip al-hatırımnı soraysıñ, yardım etesiñ.

– Özüñiz sağ oluñız, Fatma apte. Siz maña anam kibisiñiz, men sizni anam kibi sevip-sayam ve ne keregiñiz olsa, er vaqıt yardımğa azırım.

– Sağ ol, oğlum, pek göñlüm hoş, Alla hayırlı mıradıñnı bersin!

 

Menim balam özekten…

(Yaş analar içün)

 

(Ah, menim) bala(çığı)m!

(Ah, menim) evlâdım!

(Ah, menim) oğlum (qızım)!

(Ah, menim) bir dane(çigi)m!

(Ah, menim) can(çığ)ım!

(Ah, menim) ciger(çig)im!

(Ah, menim) canım-cigerim!

(Ah, menim) balım-şekerim!

(Ah, menim) baldan tatlı bala(çığı)m!

(Ah, menim) dünyada eñ tatlı balam!

(Ah, menim) (güzel) qozu(çığı)m!

Eki közüm! Közümniñ bebegi!

Közümniñ nuru (yarığı)!

(Ah, menim) altın kibi balam!

(Ah, menim) tosun(çığ)ım!

(Ah, menim) erke tanam!

 

· Kâbe yolu

 

Gece çıqıp açıq kökke baqsaq, milliardlarca yıldız üyüri (скопление) ve gazlardan ibaret olğan ve beyaz quşaq kibi uzanıp ketken Kâbe yolunı körmek mümkün.

Kâinatta Kâbe yolu kibi 100 milliardğa yaqın üyür bar. Kâbe yolu içinde 100 milliard yıldız bar. Dünya – şu yıldızlardan biriniñ etrafında aylanıp turğan ve öyle pek balaban olmağan bir yoldaştır (небольшой спутник).

Yıldızlar ise bir-birinden pek uzaq tura. Dünyağa eñ yaqın yıldıznıñ balabanlığı küneşten 27 million kere ziyade. Küneşniñ balabanlığı ise, dünyadan 1 million kere ziyade. Dünya küneşten 150 million kilometr avlaqta tura.

 

 

· Atalar sözleri

 

Dünya bir merdivendir: biri ener, biri çıqar – Этот мир как лестница: один спускается, другой поднимается

Zaman zamanğa uymasa, sen zamanğa uy – Если время не такое, кокое бы хотелось, научись жить в такое время.

Bereket bersin denilgen yerde bereket olur. – Там, где желают, чтобы было изобилие, там оно и будет.

Başqa ilniñ padişası olğance, öz iliñniñ fuqaresi (qulu) ol. – Чем быть падишахом чужой страны, лучьше будь бедняком (рабом) в своей стране.

Yahşı at arpasını, yaman at qamçısını arttırır. – Хорошей лошади увеличивают порцию ячменя, дурной – удары кнутом.

Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın. – Лучше умереть, чем приобрести дурную репутацию.

Çağırılğan yerge quş bol, çağırılmağan yerge taş bol. – Куда пригласят, туда лети птицей, куда не пригласят – стань камнем, не ходи.

İşlemegen demirni tot basar. – Бездействующая железная вещь покрывается ржавчиной.

 

 

· Frazeologizmler

 

aqlına kelgenini yapmaq – делать то, что взбредёт на ум, поступать необдуманно

aqlı kesmek – понимать, соображать

aqıl ögretmek – поучать

aqlını oynatmaq – сойти с ума, лишиться рассудка

aqılğa sığacaq şey degil – уму не постижимо

aqlı yerinde degil – у него не все дома

ne aqılğa hızmet ete? – на что он расчитывает?; на что он надеется?

özüni tutmağa bilme – уметь вести себя

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

гвоздика – qaranfil – гвоздика

бледная поганка – aqçil ağuv mantar – блiдна поганка

бессмертник – qara baş ot – безсмертник, сухоцвiт

жасмин – yasimen – жасмин

железное дерево – demir ağaç – залiзне дерево

жимолость – hanım eli – жимолость

жёлудь – pelit fındığı – жолудь

звездчатка – yıldız ot – зірочник

зверобой – sadef ot – звiробiй

земляника – tav cilegi, qanlı kirasa – cyниця

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

козлёнок – ulaq – козенея

кокон – qoza(q) – кокон

колибри – kolibri – колiбрi

комар – kanar, süyrüsinek – комар

коноплянка – kendir quşu – коноплянка

короед – qabuq böcegi – короiд

короcтель – bıldırcın qılavuzı – деркач

королёк – çalı quşu – корольок

коршун – çaylaq – шулiка, коршак

котёнок – mışıq balası – котеня

 

 

· Anatomiya terminleri

 

лопатки анат. – kürekler – лопатки

лучевая кость – çaqmaq kemik – променева кiстка

межрёберные мышцы – qaburğa arası adaleler – мiжреберни м’язи

мизинец – çinatiy (ya da kiçik) parmaq – мiзинець

миндалевидные железы – badem piçim bezler – мигдалевиднi залози

миокард – miokard – миокард

мозг – miy – мозг

молочные железы – süt bezleri – молочни зслози

мочевой пузырь – siydik quvuğı – сечовий мiхур