13 ON ÜÇÜNCİ DERS

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

(Devamı. Başı 10, 11, 12-inci derslerde.)

Bugün daa eki mesele aqqında laf eteyik.

Birincisi, toynıñ uzunlığı aqqında. Er şey bir qararınen olsa, yahşı ola deyler. Gece saat birde ya da ekide (kimerde ise üçte ?!?) bitmegen toy yahşı toy degil, bu toy – yaramay toy, çünki çevre etrafqa cayrağan çalğı sesi bu yerde yaşağan insanlarğa raatlıq bermey, olar çorlana, nervalana, toy saibiniñ ve çalğıcılarnıñ fikirsizligini, tüşüncesizligini söge. Aqiqattan da, kimerde gece saat üçte bir saroşnıñ mikrofonğa qarşı buğa kibi ökürgenini eşitesiñ. Olân, qararını qaçırğan bu adamnıñ yırlamağa istegi çıqqan olsa, onı da anda diñlegen adam olsa, yırlasın, tek mikrofonsız yırlasın. Onıñ sesi mikrofonsız da yahşı çıqa!

Ekinci mesele. Ne aqılğa hızmet etip, bizler kelinnen kiyevni 11-lerden soñ, kimerde ise 12-lerge yaqın oynamağa çıqaramız? Ne sebepten bunı biz böyle keç yapamız? Kim bile onı, episi öyle yapa deyler. Kelişmegen şey! Baqıñız, toyğa 8-ge çağırılğan cemaat endi 2 saattan ziyade oturıp, aşaycağını aşap, içecegini içip, seyir etecegini etip ve yavaş-yavaş evlerine qaytıp başlağan vaqıtta biz, endi vaqtı keldi dep, kelinnen kiyevni oyunğa davet etemiz. Ne kelişmegen şey. Bazıda kelin ve kiyev oynamağa çıqacaqta toynıñ yarı cemaatı endi olmay, toy azbarında kelinnen kiyevniñ eñ yaqın adamları süzülip qala, doğrusını aytacaq olsaq, olar da ineler üstünde oturğan kibi otura.

Artistlerimizden biri: “Sanağa çıqqanda zal içinde adam az olsa, keyfim bozula, ilhamım qaça, amma tolu zalnı körsem, ilham beş-on kere arta, yüregim öse, bütünley başqa türlü olam”, – dedi. Pek doğru. Yaşlarımız da oynamağa çıqqanda bütün cemaat yerinde olsa, ne qadar yahşı ve dülber olacaq, em yaşlarnıñ yüregi de daa ziyade ösecek.

Ebet adamlar toynı aselet taşlap ketmey. Bugünki “çapa-çap yaşayış”ında er kimniñ özüne köre işi bar, ondan sebep olar toydan ertece turıp ketmege mecbur ola.

“Kelinnen kiyevni evelce oynatmaq kerek”, – degen fikirni soñki vaqıtta sıq aytıp başladılar. Eşitkenime köre, bir toyda degil de endi çoq toyda öyle yapqanlar. Pek yahşı olğan. Şu toylarnıñ birinde başta kelinniñ qardaşları toynı oyunnen açqan, soñ kiyev taraftan eki adam çıqıp oynağan. Bundan soñ “общий танец”olğan. Buña episi olıp bir saat vaqıt ketken. Bir beş daqqa tınış alınğan soñ oynamağa kelinnen kiyevni çıqarğanlar. Olarnıñ oyunı da bir qararınen olğan. 35-40 daqqağa yaqın oynağan soñ, kiyev balanen kelin özleri toqtap: “Sağ oluñız, oynağanımız yeter. Endi başqaları da oynasın”, – dep yerlerine barıp oturğan. Toy ise devam etken.

Saat on ekilerden soñ qoran tepilgen, raketalar atılğan ve toy bitken, bütün cemaat memnün qalğan.

Köresiñizmi? Azı – qarar, çoqu – zarar degen lafta esas bar!

(Devamı bar)

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

Güzel tilimiz aqqında yaşlarımıznıñ fikirleri

Feruze Alimova, 2-nci kurs studenti

Ebet, Qırım menim Vatanım! Qırımtatar halqı menim halqım! Qırımtatar tili menim tilim! Men bunı iç bir vaqıt unutmazman ve öz halqıma, Vatanıma yardım etmege tırışarman!

Ana tili aqqında rametli ocamız Azize Fazılovna: “Ana tilini özümiz bilmesek, ögrenmesek, balalarımız ögrenmese, bizler diger halqlarnen qarışıp ketermiz, assimilâtsiya olurmız”, – dey edi.

Bir talebeniñ anası: “Menim balama qırımtatar tili kerekmey, bugünki künde bu fen oña kerekmey, o bir yerde qullanmay. Balam geografiya, esap, tarih, fizika fenlerini ögrensin. Olar oña kerek”, – dedi. Bu sözlerni o rus tilinde ayttı, öz tilinde anası da, balası da laf etamay edi. Men buña şaştım…

· Şaqalar, lâtifeler

Alla şaqa ve külküden ayırmasın

***

– Amet ağa, aytsañız, kökte qaç yıldız bar?

– Qaç olacaq, menim saqalımda qaç saç olsa, o qadar.

– Yoq, inanmaymız.

– İnanmasañız, say da baqıñız.

***

– Bir şeyni maña yüz kere ayttırma.

– Siz maña yüz kere aytmadıñız.

– Yüz kere olmasa, doqsan doquz kere.

– Doqsan doquz kere de degil.

– Aysa ne qadar?

– Bu atqanıñız üçünci seferdir.

– Kördiñmi? Ama sen bir aytqanda añlamalısıñ.

– Aysa ne içün üç kere aytasıñız?

· Şiirler, yırlar

Samuil Marşak

Sersem sıçan balası aqqında masal

(Devamı. Başı 12-inci derste.)

Ana sıçan aranğa atqa bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa”,

“İ-ğo-ğo! – dep kele at yavaş-yavaş, –

Balacanlım, tabiatım pek yuvaş,

Oñ yanıña yat da yuqla, bebeyim,

Cılap saña torbasınen bereyim”,

Sersem sıçan balası erke ösken,

Ğarip atqa, hatrin saymay, şay degen:

“Sesiñizden ötüm patlay, pek qorqam,

Cılabıñız kerek degil, aşamam”,

Ğarip ana domuzğa çapıp bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa”,

Domuz kele sıçançıqqa fırqıldap:

“Közleriñni yum, – dey, – yuqla quruldap,

Meni diñlep eger yahşı yuqlasañ,

Markof olur ögüñde saba tursañ”.

Sersem sıçan balası erke ösken,

Domuzğa da, hatrin saymay, şay degen:

“Fırqıldıñız keçmey, ketiñiz tez-tez,

Markofıñız tansıq degil, kerekmez”.

(Devamı bar)

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

Alladan qorqmağandan qorqmalı – надо бояться того, кто не боится Аллаха

altın ateşte sınalır, insan – işte – золото познаётся в огне, человек в работе

alışqan quturğandan beterdir – привычка хуже бешенства

ister taşnı başqa ur, ister başnı taşqa ur – что в лоб, что по лбу; всё равно

yahşı tabiat – sevindirir, yaman tabiat – küstürir – хороший характер радует, плохой - вызывает отвращение

Güzellerden eñ güzeli kim? Kimni sevseñ – o güzel. – Какая из красавиц самая лучшая? Та, которую любишь.

Bir ufaq bala balaban olğance, bir balaban adam qart ola – Пока ребёнок станет взрослым, один взрослый становится старым

Qızım saña aytam, kelinim sen diñle – Дочь, тебе говорю, а ты, невестка, слушай (и делай выводы)

· Frazeologizmler

ağzından bal aqa – он говорить медовые речи

ağzınen beraber – вровень с краями

ağzını bir qarış açmaq – разинуть рот (от удивления)

ağzına bir kemik atmaq – заставить замолчать, заткунть рот кому-л.

(ağzından) laf qaçırmaq – невольно проболтаться; нечаянно выболтать секрет

ağzı-burnu yerinde – у него всё на своём месте, всё при нём

ağzından çıqmaq – сорваться с языка

ağzında tili yoq – а) безропотный, кроткий, покорный; б) тихий, молчаливый

halqnıñ ağzına tüşmek – стать предметом разговоров (пересудов), стать притчей во языцех

· Ösümliklerniñ adları

виноград – yüzüm – виноград

вишня – vişne – вишня

водоросль – suv ösümligi – водорicть

волчьи ягоды – babuğan – вовча ягода

вьюн полевой – çöl sarmaşığı – в’юн польовий

вьюнок – sarmaşıq, kündüz sefa – повiй

вяз – qarağaç – в’яз

георгина – yıldız çiçek – жоржина

герань – yerane – герань, генранiя

гиацинт – zümbül (sümbül) – гiацинт

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

кашалот – kaşalot – кашалот

кенгуру – kenguru – кенгуру

кефаль – kefal, cılar – кефаль

кит – kit – кит

клёст – toğay torğayı – шишкар, клест

клещ – qasartqı – клiщ

клоп – qandalay – клоп

кобчик – bozdoğan – кiбчик, кiбец

коза – eçki – коза

козёл – teke – цап, козел

· Anatomiya terminleri

кровеносные сосуды – qan damarları – кровоносни судини

кровообращение – qan aylanuvı – кровообiг, кровобiг

кровяное давление – qan basımı – кров’яний тиск

кровяной ток – qan aqımı – кров’яний бiг

крестец – sekiz köz kemik – крижi

ладонь – avuç – долоня

лёгкие – aq cigerler – легенi

лоб – mañlay – лоб

лобная кость – mañlay kemik – лобова кiстка (кiсть)

локоть – tirsek – лiкоть