12 ON EKİNCİ DERS

· Yañı yılıñız hayırlı olsun!

 

Sayğılı vatandaşlarım!

2007 senesi de kelip çıqtı. Ömrümizniñ bir yılı daa keçti. Biz ep daa yerleşamaymız, ep daa qasevetlerden ve müsibetliklerden qurtulamaymız. Lâkin pek muğaymayıq, sovet zulumından qurtulğanımız kibi, bugünki ağır vaziyetten de, inşalla, bir hayırlısınen qurtulırmız. 18 yıl içinde bayağı bir neticelerge iriştik, onı körmelimiz ve, şükür etip, talabımıznı devam etmelimiz.

1944 senesi qolumızdan tartıp alınğan devletçiligimizni, aq-uquqımıznı, evlerimizni ve er bir şeyimizni qaytartmağa istesek, biz ep areket etmek kerekmiz. Aqiqat bizim tarafımızda. Alla bizge sabır bersin, küç-quvet bersin, yürek bersin. Yañı yıl bizler içün quvançlı olsun, cümlemiz niyetlerimizge yeteyik!

Birlik bizni birliktirsin. Birlik olğan millet – qaraman millettir. Başqasınen işi olmayıp, tek özüni bilip yürgen aramızda olmasın. Atalarımıznıñ: “Sürüden ayırılğan sürünip öler!” – degen ikmetli sözlerini unutmayıq. Ağa-qardaş kibi olayıq. Bir-birimizni seveyik, bir-birimizge yardım eteyik.

Bizni birleştirgen da bir müim şey bar, bu – milletimizniñ tilidir. Tilimiz – temelimizdir! Tilimizni bileyik, balalarımızğa ögreteyik, olar tilsiz qalmasın. Evlâtlarımız bülbül kibi öz tilinde laf etsin! Bugün, bala-çağamız rus tiline keçip ketip turğan vaqıtta, közümizni açayıq. Daqqası-saatı paalı, tırışayıq da milliy mektepler, milliy sınıflar açtırayıq, neslimiz öz tilinde oqusın, adetlerini ögrensin ve bilsin. Milletimizniñ öz pedagogikası esasında tasil körip, balalarımız ana-babasını, soy-sopunı, Milleti ve Vatanını qayğırğan oqumış insan olsun. Bu işni yarınğa qaldırsaq, keç olur.

Yañı yılıñız hayırlı olsun!

 

 

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

 

(Devamı. Başı 10, 11-inci derslerde.)

Toylarımızda oyunlar uzundan uzun ola, qararı qaçırıla. Bunı episi ayta.

Adetince, toynıñ başında bir ürmetli adam çıqıp, cemaatqa teşekkür bildire ve kelinnen kiyevge sıcaq, yürekke ve aqılğa yatqan sözler ayta, yahşılıqlar, sağlıq-selâmetlik, uzun ömür, bahtlı künler tiley. Birazdan kelinniñ (kiyevniñ toyunda – kiyevniñ) qardaşları ya da yaqın adamları ortağa çıqarıla, ve olar toynı oyunnen aça. Bu yahşı adet ve buña kimse qarşı degil.

Lâkin oyun başlağanınen, aqça yapıştırmağa çıqalar. Olar er biri çalınğan avanı boza ve özüniñ begengen avasını sımarlap, ortadakilerniñ birine, soñ ekincisine yaqınlaşa, qollarını köterip olarnen oynay, soñ aqça yapıştıra. Buña bayağı vaqıt kete. Ay-ay, aqça yapıştırmağa çıqqanlar çoq olmasa, ya kimerde çalğıcılar yanında bayağı adam toplana. Bir toyda olarnı aselet saydım. Kelinnen kiyev oynay edi. Episi olıp 90 adam oldı (bu 45 çift). Olarnıñ para yapıştırması bir buçuq saat (!) devam etti.

Bu “manzarağa” baqıp toyğan adamlar bir-eki laf eteyim dep, yanındaki adamğa çevirile, lâkin çalğınıñ qulaq tındırıcı sesinden laf etip olamay. Soñ susa ve anda-mında lip-lip baqıp otura.

Başta toy cemaatı oyuncılarğa avesliknen, meraqnen baqa. Lâkin oyunları uzağan sayın meraq söne. Atta sabırı bitken adamlar: “Uf-f… Endi bitirse ekenler… Bezdirdiler”, – dey. Amma avalar ep sımarlana, çalğıcılar ep çala, oyuncılar ep oynay. Daa bir toyda bir tanışım: “Bu ne hıyarnıñ qararsız-qantarsız oyunı… Yeter endi!” – dep, açuvlandı, turdı ve tışarıda sigar içip oturdı. Oyun ise ep devam etti.

Yaqında bir toyda bir saatqa yaqın oynağanlarını men öz közümnen kördim.

Bir toyda kelinniñ qardaşları bir saattan ziyade oynağan. Olar toqtağan soñ ortağa quda taraftan oynamağa çıqarılğan yaşlar da bir saatqa yaqın oynağan. Episi olıp oyunları eki buçuq saatqa yaqın devam etken.

Bu hususta men bir çalğıcınıñ fikrini soradım. “Yo-yo-yoq, ağam, adetni bozmağa olmay. O oyuncılarnıñ öz soyu ve yaqın adamları bar, olar çıqıp aqça yapıştırmasa, ayıp olur”, – dedi. “Ya oyunlar pek uzap kete de!..” – deycek oldım. Sözümni ağzımdan qaqıp alıp: “Uzasa ne? Uzasın. Onıñ içün de oña toy deyler!” – dedi. Men artıq bir şey aytmadım. Çalğıcınıñ bu meselege başqa köznen baqqanını añladım.

Başqa bir çalğıcı ise: “Toyğa biz biraz qazanmağa kelemiz – bu, açıq laf. Bizge: “Çal!” – deyler, biz çalamız. Bala-çağamız bar, bizge para kerek. Az oynaylarmı, çoq oynaylarmı – ayıp etmeñiz, onı özleri baqsın”, – dedi.

Bundan soñ men bir toy saibine barıp, oña: “Osman ağa, ortada oynağanlarnıñ oyunı pek uzadı, ğaliba!” – dedim. “E, doğru aytasıñ, uzadı!” – dedi o. Aysa mikrofonnı qoluñızğa alıp: “Sağ oluñız, civanlarım, yahşı oynadıñız, maşalla. Endi nevbetni daa bir oynaycaq yaşlarımızğa bersek yahşı olur!” – dep aytsañız, ya da attırsañız, olmazmı? “Ebet, aytılsa yahşı olur edi… Lâkin men bunı yapamam… Canları ağırır… Barsın, olğanı kibi ola bersin!” – dedi.

Mına, vaziyet böyle. Toydaki yetişmemezliklerni köremiz, tüzetmek kerekligini añlaymız, lâkin olarnı tüzetmege nedendir saqınamız. Toylarımıznıñ ise lezeti, şırnığı qaça.

Endi ne yapmalı, ne işlemeli dep, çoq tüşündim… ve başıma böyle bir fikir keldi: MESELENİ ÇEZECEK – OYUNCILARNIÑ ÖZÜ!!! Qararını olar bilmek kerek! Bilmeseler, aytmaq kerek. On beş daqqa oynadılarmı, yeter. Toqtap, mikrofonnı qoluna alıp: “Ayıp etmeñiz, bizim oynağanımız yeter. Sağ oluñız, Alla eyiligiñizge qaytarsın!” – dep yerlerine otursa, pek yahşı eterler. İnanıñız, kimse olarnı zorlap bir daa ortağa tartmaz.

Daa bir teklif: para yapıştırmağa dörter adam çıqa, kelinnen kiyevniñ yanına ekişer-ekişer olıp kele ve, çoq uzatmayıp, bir qararınen oynap, yapıştıra. Böyle yapılsa, eki kere az vaqıt keter.

 

(Devamı bar.)

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Yañı yıl türküsi

 

Muz. S. Kakuranıñ

 

Eski yıl tez keçti,

Biz biraz deñiştik,

Türlü şey, türlü kün

Biz körip keçirdik.

 

Ümütler bağlayıq,

Göñüller açılsın,

Oynayıq, yırlayıq

Şeñ çalğı yañrasın!

 

Bağlaması:

Yañı yıl, yañı yıl,

Er evge sen keldiñ,

Yañı yıl, yañı yıl,

Sen işanç ketirdiñ.

 

Er künüñ, Yañı yıl,

Eyiliknen tolsun,

Yalvaram, Yañı yıl,

Mabetlik tek olsun!

 

Zametsiz yol olmaz,

Em qaqar, em sallar,

Ögüne baq biraz,

Tüzelir bu allar.

 

Yañı yılnen kelsin,

Bizlerge şeñ künler,

Cümle halq sevinsin,

Soñ yüzler de küler!

 

 

Samuil Marşak

 

Sersem sıçan balası aqqında masal

 

Ana sıçan balasını yuqlata,

Balasına aynenniler o ayta:

“Nenni, balam, nenni-nenni, ay-nenni,

Saba ötmek qurusı bekler seni”.

 

Sıçan balası erke ösken,

Hatrin saymay, anasına şay degen:

“Sesiñizni begenmeyim – inceçik,

Maña yahşı daya tapıñ şimdiçik!”

 

Ana sıçan papiyge çapıp bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa”.

 

Papiy kele sıçançıqqa vaqıldap:

“Közleriñni yum, – dey, – yuqla, vaq-vaq-vaq,

Gölden çeşit böcek tutıp ketiririm,

Azlıq etse, sıvalçan qoşıp beririm!”

 

Sersem sıçan balası erke ösken,

Hatrin saymay, papiyge de şay degen:

“Aynenniñiz pek hucur, papiy aptem,

Sözüñizniñ manasına zornen yetem”.

 

Ana sıçan baqağa çapıp bara:

“Dayalıq et balama, – dep yalvara, –

Kelse bugün, aynenniler yırlasa,

Bir yahşılıq et, beşigini sallasa”.

 

Baqa kele sıçançıqqa baqıldap:

“Közleriñni yum da yuqla: baq-baq-baq,

Qurt-qırmısqa, komar tutıp kelirim,

Söz diñleseñ, tek saña ondan beririm”.

 

Sersem sıçan balası erke ösken,

Hatrin saymay, baqağa da şay degen:

“Sesiñiz, menimce, pek qaba,

Komar deysiz?… Aşasın onı baqa”.

 

(Devamı bar)

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

камбала – elek balığı, qalqanbalıq – камбула

камышница – suv tavuğı – камишниця

камышёвка – qamış bülbüli – очеретянка

канарейка – kanarya – канарка, канарейка

капустница – qapısta köbelegi – капусниця

каракал – qara qulaq – каракал

каракатица – merekep balığı – каракатиця

каракурт – qara qurt – каракурт

карась – tabon balığı – карась

карп – karp – короп