11 ON BİRİNCİ DERS

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

 

(Devamı. Başı 10-uncı derste.)

Musulmanlar içün raqı aram. Bunı epimiz bilemiz. Lâkin, toylarımızda sofralarğa raqı qoyulmasa, sayılmay. “Oğluma toy yapacam, sofralarğa ne qoyar ekenim?” – degen baba başta içilecek şeyni, yani raqını, tüşüne. Raqı meselesi onda birinci yerde tura. “Toyda raqı istegeniñ qadar bar edi” – desinler, dep, kalkulâtornı ala da, adam başına qaçar gramm berilecegini saya. Barıp raqı yetmeyip qalmasın, dep, bir qaç yaşçik artqaç almağa tırışa ve er şeyden evel raqını alıp anbarına qoya ve, şükür, eñ kerek şey alındı dep sevine.

Baqıñız! Lânet şeytan raqını basa-bas soframızğa qoydurta. Bizler ise, bala kibi, onıñ degenini yapamız. “Zem-zem suvunı” em özümiz içemiz, em evlâtlarımızğa da içiremiz. Asıl aqılğa yatacaq şey degil. Bu olmaycaq adet qayda marazdan da kelip bizge yapıştı?

Şaşılacaq şey, toynı açqanda: “Yaşlarımıznıñ kelecegi içün, olarnıñ mabet olması içün, olarnıñ sağlığı içün, balalı-çağalı olmaları içün bu qadelerni köterip içeyik, cemaat!” – deyler ve toy cemaatı da, onıñ sözünden çıqmayıp, raqı tolu qadelerini köterip şerbet içken kibi içe. Estağfurulla! Bizge bu qadar şaşmalamağa olurmı? Baba-dedemiz içip kelgenmi? Adamnıñ aqlını alğan raqını qoluña alıp yahşılıq tilenirmi? Soñu hayır olsun, ya Rabbim!

İçki içilgen yerde ayınıq başnen bir şey yapılmağanı belli. Onıñ içün bizge eñ evelâ soframızdan içkini yoq etmek kerek. “İçkisiz toy olurmı?” – der biri. Olur! Men öyle içkisiz bir toyğa bardım, pek yahşı oldı. Aslında öyle de olmaq kerek degilmi? İçkini başqa milletler içe eken – içe bersin, elverse, er kün içsin. Şimdiki zamanda, içkicilik başımızğa bir belâ olıp qalğan vaqıtta, içkiden bizge kesen-kes vazgeçmek kerek.

Raqı olğan yerde mıtlaq saroşlar ola (raqınen beraber aqlını da içkenlerni esapqa almayıq, olar ayrı bir kategoriyağa kire). Raqı sevdaları, loqata raqı taptım dep, raqı şişesini qolundan tüşürmey, qadelerni biri artından birini yuvarlata, sigarını savura, soñ onıñ başına “duman” engen soñ, tili kürmekleşe, yürüşi acayip ola. Bir toyda qarşımda oturğan orta yaşta bir qadın, saroşqa baqıp: “Oy, yürüşiñe asret olayım!” – dedi. Bu arada o saroş, abınıp, direkke barıp başınen urdı. “Oh olsun!” – dedi qadın.

Raqığa şişlenip, adamlıq sıfatını coyğan saroş sallam-sullam sofra-sofradan yürip, adamlarğa asqı asa, olarnıñ başını küte. Bazılarınıñ ise kelin ve kiyevnen oynaycağı çıqa, em özü de kelinge yaqınca kelip, onıñ yanında ziyadece vaqıt keçirmege tırışa. Bu pek çirkin şey.

Raqı tüşkünleri, bir tanışım aytqanı kibi, aqlâqımızğa zarar ketire, toylarımıznıñ dülberligini boza.

Ömür yoluna birinci adım atqan eki yaşımızğa, yahşı, dülber adetler ögretmek kerekmiz. Bu müim iş ise saroş başnen yapılmay.

Alla bizni aqıl-fikirden ayırmasın, biz bir sağlam millet olayıq.

 

(Devamı bar)

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Ay, mimemalar, vay, mimemalar

 

(“İsmet Mecitniñ izinden”. “Qırım” gazetasında oktâbrniñ 28-inde çıqqan nomerasında derc olunğan parodiyağa qarşılıq).

 

Aylanayım dostçığımdan,

Hucur mimemanı taptıñ,

Bir taraftan kederlettiñ,

Lâkin em quvandırdıñ!

 

Sağ ol, İsmet!.. Luğatlarnı

Diqqat ile baqıp tur,

Anda olğan yañlışlarnı,

Canım, sıq-sıq aytıp tur.

 

Barsın endi “ğaqılday”da

“R” iç tüşip qalmasın,

“Qarğa”mız da yañlışmayıp

Ğar-ğar dep qarqıldasın.

 

Soñ pardoşlar tek mıravlar,

İç afırmaz şaşmalap,

Papiy kelir tek vaqıldap,

“Qızlar küler şaqıldap”.

 

Mimemalar, yani taqlidiy sözler (звукоподражательные слова) – bu, davuşlarnı, seslerni, şuvultı ve şamatalarnı ifadelegen sözlerdir.

Yazıqlar olsun, başımızğa kelgen sürgünlik o sözlerniñ çoqusını unuttırdı ve bugün biz olarnı zornen hatırlap, luğatlarımızğa kirsetemiz.

Soñki zaman edebiyatımıznı, dersliklerni ve qullanmalarnı diqqatnen közden keçirsek, bayağı hucur mimelarğa rastkelmek mümkün.

İsbatlamaq içün altı kitaptan alınğan misallerimni ketireyym. Kitaplarnıñ adı misallerde qısqartılıp, qavuslar içinde berile:

Mektepke azırlanam (M.a.). S.Harahadı, Z.Kasiç, Aqmescit, Tarpan – 2002.

Qırımtatar tili (Q.t.). L.N.Asanova, Simferopol, Dolâ – 2001.

Fidançıq (Fid.). S.S.Settarova, M.S.Settarova, Simferopol, Qırımdevoquvpedneşir – 1999.

Elifbe (El.). S.İ.Harahadı, Simferopol, Qırımdevoquvpedneşir – 2000.

Balalar şeñlene (B.ş. ). S.İ.Harahadı, Aqmescit, Tarpan – 2000.

Merabañız, balalar (M.b.). S.Nalbandova, Aqmescit, Ocaq – 2003.

 

AT: “İ-i-i! – dep kişney” (?) (M.a., 78 s.).

SIĞIR: “Mo-o-o! – dep müñrey” (?) (M.a., 78 s.).

Hatırlañız: Sığır mu-u etip müñrey.

MÜSÜR: “Ğul-ğul-ğul” (?) (Q.t., 45 s.).

QAZ: “Ğa-ğa-ğa – dep ğağılday” (?) (M.b., 78 s.); (Q.t., 45 s.).

Hatırlañız: Qazlar ğaq-ğaq dep ğaqılday.

QAZ BALASI: “Ga-ga-ga” (?) (Q.t., 5 s.).

TİLKİ: “M-m-m” (?) (M.b., 77 s.);  “Hi-hi-hi” (?) (M.b., 7 s.).

AYUV: “O-o-o-o! – dep bağıra” (?) (İ.a., 78 s.); “M-m-m” (?) M.b., 15, 25, 109 s.); “M-m” (?) (M.b., 23, 107 s.);

“baqayımm…m-m” (??) M.b., 26 s.).

KİRPİ: “Fu-fu” (?) (M.b., 13 s.); “Fi-fif” (?) (M.., 64, 67 s.); “Fır-fır-fır” (?) (M.b., 93 s.).

TAVŞAN: “Hm-m” (?) (M.b., 21 s.)

KÖPEK: “Ğav-ğav” (?) M.b., 37 s.); “Ğav-ğav-v” (?) (M.b., 52 s.); “Ğav-ğav-ğav – dep afıra” (?) (M.b., 38, 78 s.).

Hatırlañız: “Af-af-af etip afıra”.

MIŞIQ: “Miyau-u” (?) (M.b., 44 s.); “Miyau-u-u” (?) (M.b., 98 s.); “Miyau-miyau-u” (?) (M.b., 52; “Miyau-miyau” (?) (M.b., 52 s.).

Hatırlañız: Mışıq miyav ete.

PARDOŞ: “Miyau-u” (?) (M.b., 69 s.).

Hatırlañız: Pardoş mırav-mırav mıravlay.

QOY: “Ba-ba-baa – dep bağıra” (?) (M.a., 78 s.).

Hatırlañız: Qoylar mağray.

QOZU: “Mekekek (?) – dep mekeley” (?) (M.a., 78 s.); “Me-e” (?) (M.b., 37 s.); “Me-me-e” (?) (M.b., 38 s.); “Me-me-me” (?) (M.a., 62).

ULAQ: “Me-me” (?) (M.b., 62 s.); “Me-me-me” (?) (M.b., 73, 74); “M-m-m” (?) (M.b., 73 s.).

GÖGERCİN: “Gurul-gurul – dep gürgüldey” (?) (M.a., 78 s.).

Hatırlañız: Gögercinler gürgül-gürgül gürgüldey.

TORĞAY: “Çıq-çırıq, çıq-çırıq! – dep çivildey” (?) (M.a., 78 s.).

Hatırlañız: Torğay çivil-çivil çivildey.

KUKUKQUŞ: “Ku-ku, ku-ku” (?) (El., 51 s.).

Hatırlañız: Kukukquş ku-kuk, ku-kuk dep qıçıra.

YILAN: “Fıssss” – fısılday(?) (M.a., 78 s.).

Sabriye Erecepovanı hatırlañız: “Qulağıña yılançıqlar sızğırsın!”

QARĞA: “Qaar” (?) (M.b., 37 s.); “Qar-r” (?) (M.b., 49 s.); “Qaar-qaar” (?) (M.b., 22 s.); “Qaar-qaar-r” (?) (M.b.,38, 39); “Qaar-qaar-rr” (?) (M.b., 17 s.); “Qaar-r, qaar-r-r” (?) (M.b., 19 s.).

TAVUQ: “Qıd-qıd-qıdaq – dep qıdaqlay” (?) (M.a., 78 s.); “Qo-qo-qo-oq!” (?) (M.a., 27 s.); “Qo-qo-qok” (?) (M.b., 53 s.); “Ko-ko-ko” (Q.t., 4 s.); “Qa-qa, qa-qa, qa-qa-qa” (?) (M.b., …).

“Qıt-qıt-qıdaq” (Q.t., 45 s.) – bu doğru!

HORAZ: “Ku-ka-re-kok” (?) (M.a., 87 s.); “Qo-qo-qo” (Q.t, 4 s.); “Kok-ko-rk-kok” (?) (B.ş., 188 s.); “Qo-qo, qo-qo, qo-qo-qoq” (?) (B.ş., 7, 100 s.); (M.b., 7 s.); “Qu-qu-re-qu” (?) (M.b., 9 s.).

“Ko-ka-re-ko-k” (El., 51 s.) – bu doğru!

ÇİPÇE: “Pi-pi” (?) (Q.t., 47 s.); “Püt-püt!” etip yürem men" (?) (Fid., 7 s.); “Çip-çip-çip” (?) (M.b., 54 s.); “Çuy-çuy-çuy” (?) (M.b., 76 s.); “Çüy-çüy” (?) (M.b., 77 s.); “Çüy-çüy-çüy” ((?) M.b., 76, 179 s.);

Hatırlañız: Çipçe çivil-çivil çivildey.

“Siz, Pardoş ağa, meni daa bilmeysiz. Menim öyle keskin sesim bar, mına eşitiñ: Ke-kek-kero!!!” (M.b., 71 s.).

BAQA: “Kvaq-ha-ha, kvaq-ha-ha!” (?) (M.b., 27 s.).

 

Mına bugünki vaziyetimiz, mimelarımıznıñ alı-çulu böyle. Ayvanlarımıznı, şaşmalatıp, çeşit türlü qıçırtamız. Amma “Şaşmalamamalımız!”

 

 

· Atalar sözleri

 

aqıllı bilgenini aytır, aqılsız ne aytqanını bilmez – умный не говорит того, что знает, дурак не знает того, что говорит

aqıllı duşman aqılsız dosttan yahşıdır – услужливый дурак опаснее врага (букв. умный враг лучше глупого друга)

aqıl paranen satılmaz – погов. ум за деньги не купишь

aqıl yaşta degil, baştadır – посл. ум не в возрасте, а в голове; не суди по летам, а суди по уму

aqşam aşağanını sabağa unutmaq – быть очень забывчивым (букв. забыть утром, что ел вечером)

alemniñ ağzı torba degil ki, tikmeysiñ – погов. на каждый роток не накинешь платок (букв. человеческие рты не торба, чтобв зашить)

 

 

· Frazeologizmler

 

aqlı keldi – он образумился

aqlını başına toplamaq – поумнеть, образумиться, взяться за ум

aqlına tüşmek – вспомнить; прийти на ум

aqlından çıqmaq – забыть

aqlından çıqarmamaq – крепко держать в памяти

aqlı yetişmemek – не быть в состоянии понять

aqlı-fikri eglencede – что бы он не делал, у него все мысли о развлечениях

aqlına kelmek – прийти на ум; лезть в голову

aqlına qoymaq – задумать, задаться целью

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

бледная поганка – aqçil ağuv mantar – блiдна поганка

вереск – yer matraçı – верес

веснянка – baar çiçegi – крупка

ветреница (анемона) – manisa lâlesi – анемона

вика – sıçan bercimegi – вика

виноград – yüzüm – виноград

вишня – vişne – вишня

водоросль – suv ösümligi – водорiсть

волчьи ягоды – babuğan – вовчi ягоди, жимолость

вьюн полевой – çöl sarmaşığı – в’юн польовий