10 ONUNCI DERS

· Toylarımız aqqında

(Yaş nesilge ve ana-babalarğa)

Asırlar devamında yaşlarımıznıñ çağı yetkende olar evlengen, toyları olğan. Bu yahşı adet bugün de yapıla. Er çiçekniñ öz tüsü, öz şekli ve öz qoqusı olğan kibi çeşit vaqıtlarda Vatanımıznıñ çeşit köşelerinde olğan toylarnıñ öz hususiyetleri, öz dülberligi bar. Qartlarımıznen subetleşseñiz, olar sizge toylarımız aqqında meraqlı, belki endi unutılğan malümatlarnı ayta bile. Amma toylarımız aqqında yazılğan eserler de bar, olarnı oqumağa istegenlerge ise bir qaç eser tevsiye ete bilem:

1. Крым. Соцветие национальных культур (Традиции, обычаи, праздники, обряды). Симферополь, «Бизнес-информ, 2003 г., 349-354 saifeler.

2. Яя Шерфединов. Звучит кайтарма, Ташкент, 1978 г., 47-49 saifeler.

3. М.А.Хайруддинов, С.М.Усеинов. Этикет крымских татар. Симферополь, 2001 г., 31-41 saifeler.

4. Бугунь бизде той-джыйын. Ещё раз о свадьбах (стр. 6), газета Авдет, N 35 от 2 октября 2006 г.

5. “Golos Krıma” (Qırım sedası) gazetasınıñ bir qaç nomerasında toylarımız aqqında bestekârımız Fevzi Aliyev ve digerleriniñ fikirlerini oquy bilesiñiz.

Bugünki toylarımızğa nasıl azırlıq körüle, toylarımız nasıl keçe sizler, sayğılı oquyıcılarım, özüñiz bilesiñiz. Er bir toy saibi öz evlâdını evlendirgende bütün qazanğanını, tapqan-tutqanını toplap, yahşı ve çoq vaqıtqa özleriniñ ve cemaatnıñ aqlında qalacaq kibi toy yapmağa tırışa.

– Tünevin Asannen Ayşeniñ toyunda oldıq.

– Soñ, nasıl, yahşı oldımı?

– Yahşı oldı! – kibi laflarnı biz çoq eşitemiz. Aqiqattan da toylarımız yaramay degil, yahşı. Lâkin…

Qaranlıq gecesi evge qayta edim. Bir daa qarşımda adam qaraltıları köründi. Er ihtimalğa qarşı biraz çetke çekilip toqtaldım ve diñlenip turdım. Dört adam rus tilinde laf etip kele edi. Qulağıma çalınğan sözlerden olar toydan qaytqanlarını añladım. Yaqınca kelgen soñ olardan biri: «И это называется свадьба…, два человека по часу танцуют, остальные выпьют и сидят. Из-за громкой музыки пообщаться даже невозможно, кошмар…», – dedi ve qoştı, – «одно и то же, одно и то же… А эта очередь, которые заказывать танцы! Конца им нет, идут и идут, лепят и лепят… Что эти татары в этом находят?…» – «Да что там говорить – дикари», – dedi digeri. «Эт-точно», – dedi üçüncisi.

Bu sözler yüregime pıçaq kibi kelip sançıldı, tilim tutuldı, elim-ayağım qatıp qaldı, içim yanıp başladı…

Meni yıldırım urğan kibi urğan bu sözler ister-istemez er sefer aqlıma kele, qulağımda çıñlay, maña raatlıq bermey. Şu sebepten çoq vaqıt tüşünceli yürem. “Kerçekten de, er şey bir qararınen olmaq kerek” dep, endi er toyda onıñ başta yahşı taraflarını ve soñ ise yetişmemezliklerini qıdırıp başladım.

Ebet, qusursız toy, belki, olmaydır da. Ne qadar tırışılsa da ille bir şey qaçırıla. Aytalar da, toy can ağırtısız olmaz dep. Lâkin, bilesiñizmi, toylarımızda tenqidiy köznen baqıp başlağan soñ çoq yetişmemezlikni körip ve başqalarından da eşitip başladım.

Soraştırıp başlağan soñ cemaatımız bu yetişmemezliklerni körgenini añladım. Ya köre ekenmiz, begenmegen yerlerimiz bar eken, demek, toylarımıznıñ o yerlerni tüzetmege yollar ve çareler qıdırmaq kerek.

Yetişmemezliklerni tüzeteyik, toylarımıznıñ kelişmegen yerlerini deñiştireyik degen fikir çoqumıznıñ aqlına kele, amma epimiz birinci men yapsam: “Baqsa bunı, episinden aqıllı çıqqan…”, – dep aytırlar, degen şeyden saqınamız. Fikrimce, ne qadar alışılğan olsa da, ne qadar küç olsa da bazı kelişmegen (atta çirkin) adetlerimizden vazgeçmek kerekmiz. Aqlıñızdadır, bir vaqıtları epimizni bezdirgen – şabaşlı toylar edi. Lâkin aytıla-aytıla, ahırı, şabaşlı toylardan vazgeçken edik. Şimdi şabaşlı toylar yoq. Lâkin başqa kelişmegen şeyler kelip yapıştı.

Endi ise birer-birer menim közüme ve başqalarınıñ közüne çarpqan toylarımızdaki kelişmegen şeyler ve yetişmemezliklerni aytayım…

(Devamı bar)

· Tilimiz bar ekeç biz de barmız

“Golos Krıma” gazetasında İslâm Terek (Kirovskiy) rayonında Qızıl Terçek (Yarkoye Pole) köyünde yaşağan Enver Aliyev öz maqalesini «Я хочу высказать свою боль за свой народ» sözlerinen başlap, bugün tilimizge olğan lâqaytlığımızğa yüregi ağırğanını ayta. Men böyle adamğa: “Maşalla!” – deyim. Enver Aliyev kibi tüşünse edi halqımıznıñ çoqluğı, tilimizniñ vaziyeti başqaca olur edi.

Maqale rus tilinde yazılğan olsa da, onı oqumağan olsañız, tapıp oquñız (o, sentâbrniñ 22-sinde çıqqan nomerada, «Завтра кричать о проблеме языка будет поздно» rubrikası altında derc etilgen).

“Maarif işleri” gazetasınıñ muarririyeti siziñ de, sayğılı oquyıcılarımız, tilimiz aqqında fikirleriñizni bekley. Sağlam fikirli maqaleleriñizni gazetamızğa basmağa tırışırmız.

Tilimiz yoq olmasın degenler, qoluñızğa qalem alıñız!

Ukrainada til siyaseti Kontseptsiyasınıñ leyhası (proyekti) muzakere etile. Bizim isteklerimiz de bu Kontseptsiyağa mıtlaq kirmek kerek. Tilimizge onıñ evelki statusı qaytarılıp berilmesini talap etmelimiz. Qırımda tilimiz devlet tili statusını taşımaq kerek. Şu esas fikirni ve daa tilimiznen bağlı olğan problemalarnı yazıp mektüplerni kerekli yerlerge yağdırsaq, inşalla, niyetimizge irişirmiz.

Tilimizniñ qayğısını özümiz çekmesek, başqalarına onıñ keregi yoq.

Qalemni qoluñızğa alıñız ve onı oynatıñız, dostlar!

· Şiirler, yırlar

Yıl mevsimleri

Yılnıñ dört mevsimi bar:

Eñ güzeli – bu, BAAR,

Çiçek aça bağçalar,

Uçuşa kökte quşlar.

Eñ sıcaq mevsim – bu, YAZ,

Yazda oturmaq olmaz,

Em yalıda, em çölde

İş qaynay er bir yerde.

Yaz keçken soñ KÜZ olur,

Bol bereket cıyılır,

Qısqarıp başlar künler,

Gece sızğırır yeller.

QIŞTA ayaz buzlata,

Parmaqlarnı sızlata,

Ağarıp qala dağlar,

Qarnen oynay balalar.

Yılnıñ dört mevsimi bar:

Yaz, Küz, Qış ve em Baar,

Dördü dört türlü olar,

Epsinde bir şırnıq bar.

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

El köyüniñ atı ozğance, öz köyüñniñ tayı ozsun.

Özüñ özüne etkeniñni duşmanıñ etmez

Dünya bir merdivendir: biri ener, biri çıqar

Zaman zamanğa uymasa, sen zamanğa uy

Alla beterinden saqlasın

Adıñ çıqqance, canıñ çıqsın

Qorqunçlı tüş hayırlı çıqtı

Ev alma, qomşu al

Yahşı qomşu uzaq doğmuşıñdan yaqındır

Bereket bersin denilgen yerde bereket olur

· Frazeologizmler

ağzı bar tili yoq – а) безропотный, робкий, покорный; б) тихий, молчаливый

ağzım pişti – я уже обжёгся (погорел) на этом деле, я уже учёный

ağzıñdan yel alsın – типун тебе на язык

ağzı-burnunace (toldurmaq) – (наполнить) доверху, вровень с краями

ağzını bir qarış açmaq – разинуть рот (от удивления)

ağzına bir kemik atmaq – заставить замолчать, заткунть рот кому-л.

ağzımdan çıqtı – у меня сорвалось с языка

(ağzından) laf qaçırmaq – невольно проболтаться; нечаянно выболтать секрет

halqnıñ ağzına tüşmek – стать предметом разговоров (пересудов), стать притчей во языцех

aqlını almaq – огорошить, ошеломить

aqlım almay – я не понимаю

· Ösümliklerniñ adları

белена – delimidan – блекота

беладонна – güzel kiyev – беладона

белотал – aq tal – белотал

белоус – aq mıyıq – бiловус

белый гриб – aq mantar – бiлий гриб

бергамот – bey armut(ı) – бергамот

берёза – aq qayın – береза

верба – tal – верба

верба белая – aq tal – бiла верба

верблюжья колючка (перекати-поле) – yandıq, qamğaq – верблюдяча колючка

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

древоточец – terek qurtu – червиця

дроздофил – kör çibin – дроздофiл

дрозд чёрный – qara tavuq – дрiзд чорний

дромадер – bir örkeçli deve – дромадер

иволга – sarı asma quş – iволга

индейка – müsür, köküş, körel – iндичка

ихтиозавр – ihtiozavr – iхтiозавр

кабан – kiyik domuz – кабан

какаду – duduquş – какаду

кальмар – kalmar – кальмар