9 DOQUZINCI DERS

· Yahşı oca – em usta, em ustazdır

 

Ocalıq işi yengil degil. Derslerni yüksek seviyede alıp barmaq içün yahşı azırlıq körmek kerek. Oca mahsus aliy oquv yurtunı bitirgen soñ da oquvını toqtatmay, bilgisini arttırmaq içün er Allanıñ künü oqup tura.

Ocağa, ırmaçıqtan aqqan suv kibi bilgi aqıp tursa, o vaqıt o er şeyden haberdar olur, yahşı oca olur, ocalıqnı yahşı yapar.

Bir çiçek suvarılmasa, sola, quruy. Yahşı oca da onıñ kibi: bilgisini er kün arttırıp turmasa, kettikçe ocalıq iqtidarını yoq ete.

Yahşı ocanıñ muvafaqiyetli işi onıñ ustalığınen bağlı. Ustalıq ise öz başına kelmey. Ustalıq – bu, ocanıñ er künki ğayretli işiniñ neticesidir.

Yahşı oca balalarnı, talebelerni öz balaları kibi seve.

Yahşı oca dersten: “Uf-f, boldurdım…”, – dep çıqmay.

Yahşı oca öz işinden bezmey tüñülmey. Yahşı artist sanağa çıqqanda nasıl ilhamlansa, oca degen oca da er bir dersten ilham ala, derste ustalığını arttıra.

Yahşı ocanıñ bilmege, körmege, eşitmege istemegen şeyi olmay, o, usuliy yañılıqlarnı, umumen er şeyni oqup bilmege, körmege, eşitmege tırışa.

Yahşı oca, tilini yoq etken millet özü de yoq olıp ketkenini pek yahşı bile, onıñ içün de öz tilini başqa tilge deñişmey, tilini saqlap qalmaq içün bütün çarelerni köre.

Yahşı oca, adetlerimiz, ananelerimiz, etnopedagogikamız, etnoetiketimiz – tilimizniñ içinde olğanını da bile ve özü başqa fen ocası olsa bile, öz tilini teren ögrenmege tırışa, çünki tilini bilmegen ocağa fayda yoq: “Ne alimden, ne afızdan fayda yoq til bilmese, öz tilinde öz halqınen becerip laf etmese…”.

Yahşı oca – teşebbüskârdır ve çoq türlü faydalı işniñ teşebbüsçisi ola ve mıtlaq özü de bu işte iştirak ete.

Yahşı oca vatanını ve milletini sevgen ve em de olarnı qayğırğan bir insandır.

Ocalar künü arfesinde “Maarifçi” birleşmesi sizlerni, sayğılı ocalarımız, şu künnen hayırlay, epiñizge sağlıq-selâmetlik ve muvafaqiyetler tiley.

Sizler tek yahşı ocalar olmañıznı Alladan isteymiz.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Sağ oluñız siz, ocam!

(Başlanğıç sınıflar içün)

(Bu şiirni ezberlep ocañızğa oqusañız, onı sevindirirsiñiz)

 

Oqup bilgi almaqnı,

İşni yahşı yapmaqnı,

Aqiqatlı olmaqnı

Ögrendim Sizden, ocam.

 

Merametli olmaqnı,

Büyüklerni saymaqnı

Em de hatır tapmaqnı

Ögrendim Sizden, ocam.

 

Dostluqnı, mabetlikni,

Yahşı adet kütmekni,

İnsanlarnı sevmekni

Ögrendim Sizden, ocam.

 

Sağ oluñız Siz, ocam,

Bar oluñız Siz, ocam,

Sizge olğan sevgimni

Yüregimde saqlaycam!

 

 

(Ufaq balalar içün)

 

Oqumağa ögrenemiz

 

Ariflerni, seslerni,

Biz endi yahşı bilemiz,

Olarnı qoşıp-qoşıp,

Oqumağa ögrenemiz.

 

Sözlerden cümle yaptıq,

Defterimizge yazdıq,

Atta ufaq ikâye

Biz özümiz uydurdıq.

 

Endi ana tilinde

Kitaplar alıp oquymız,

Bilgimizni kün-künden

Arrtırmağa biz azırmız!

 

 

Mektep çañı çıñılda

 

Mektep çañı çıñılday,

Sesi keskin yañğıray.

Derske vaqtında kirem,

Keç qalmayım bir direm.

 

Mektepke istep baram,

Ocamnı sevip-sayam,

Derslerde ğayret etip,

Bilgimni ep arttıram.

 

Masallar oqup keldim,

Bir şiir ezberledim,

Yahşı yazdım ve saydım,

Bugün yahşı ball aldım.

 

Biz böyle bir balalarmız

 

Biz böyle bir balalarmız,

Em oynar ve em yırlarmız,

Oquvsız bir kün keçmez,

Oyun-külkü iç bitmez.

 

Er şeynen meraqlanamız,

Er şeyde bir zevq tapamız,

Turmay arta bilgimiz,

Terenleşe fikrimiz.

 

Qırımnı biz pek sevemiz,

Tilimizni ögrenemiz,

Acayip Vatanımız,

Candan aziz tilimiz.

 

Biz böyle bir balalarmız,

Em oynar ve em yırlarmız,

Epimiz yahşı oqur,

Oqumış adam olur!

 

 

Ne bilmeli ve nasıl olmalı

 

İlk-evelâ halqqa hızmet etmeli,

Vatanıñçün yürekten işlemeli,

Onıñ içün oqumalı, yazmalı,

Oqumış ve terbiyeli olmalı.

 

Ana-baba, soy-sopuñnı sevmeli,

Urf-adet ve dinimizni kütmeli,

Ürmet etip qartnıñ elin almalı,

Tatlı sözler aytqanlardan olmalı.

 

Aqiqat ve merametni bilmeli,

Muhtaclarğa mıtlaq yardım etmeli,

Adamlarnen dost-muabbet olmalı,

Ömür boyu yahşılıqlar yapmalı!

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Frazeologizmler

 

ağzından bal(lar) aqa – он говорит медовые речи; его бы устами да мёд пить

ağzına kelgenini ayta – говорит не думая; говорит, что взбредёт на ум

ağzından çıqqanını qulağı eşitmey – не думает (букв. не слышит), что говорит

ağız tolusı külmek – смеяться от души; смеяться до упаду

ağzınen quş tuta – он способен сделать невозможное; он умеет пролезть через игольное ушко

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

багульник – avuç otu – багно

базилик – fesilgen – васильки

баклажан – (mor)patılcan – баклажан

бальзамин – qına çiçek – бальзамiн

барбарис – qapım tuzluq – барбарис

бархатец – qadife çiçek – чонобривцi

бегония – bal-qaymaq – бегонiя

благородный лавр – necis defne – благородний лавр

блошница – pire otu – блошниця

гармала – yüzerlik, adır-osman – ребрик, юзерлик

гладиолус – quzğunqılıç – гладiолус

глоксиния – qatmer qaşqaş – глоксiнiя

горицвет – qozu lâlesi – горицвiт

горечавка – sabun çiçek – тирлич

горох – nohut – горох

гортензия – yapon gülü – гортензiя

горчица – hardal – гiрчиця

граб чёрный – qara kökağaç – граб чорний

гранатное дерево – nar teregi – гранатове дерево

гречиха – qara boğday, arnavut tarısı – гречка

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

губка – sünger – губка

гусеница – tırtır – гусениця

гусь – qaz – гуска, гусь

дельфин – delfin, yunus balığı – дельфiн

динозавр – dinozavr – динозавр

дождевые черви – yağmur sıvalçanları – дощовий черв’як

древесная оса – terek sonası – древесинна оса

 

 

· Anatomiya terminleri

 

клетка – üceyre – клiтка

ключица – köpürçik kemigi – ключиця

кожа – teri – шкiра

колено – tiz – колiно

коренные зубы – azuv tişler – кутнi зуби

копчик – quyruq kemik – купчик

костный мозг – kemik miyi – шпик

 

 

· Mektep ve derslernen bağlı terminler

 

рисовать – resim yapmaq

чертить – sızmaq

чертить чертёж – sızma sızmaq

волнистая линия – dalğalı sızıq

альбом для рисования – resim albomı

акварельные краски – akvarel boyalar

аккуратный – mismil, itinalı

аккуратное письмо – mismil yazı

активный ученик – faal talebe

анализ слова – söz(niñ) talili

арифметическое действие – arifmetik talil

аттестат зрелости – kemalatlılıq attestatı

аттестовать – attestatsiya yapmaq

басня – qıssa; moral basni – qıssadan isse

вечер поэзии – şiiriyet aqşamı

тетрадь в клетку – santıraç (közenekli) defter

тетрадь в линейку – doğru sızıqla defter

безошибочно – yañlışmadan, hata yapmadan

беловик – temizge çekilgen elyazma

черновик – qaralama

беседовать – subet etmek

биография – tercimeial

брать пример – örnek almaq

вежливый – nezaketli

вежливые выражения – nezaketli ibareler

внекласное чтение – sınıftan tış oquv

внешкольные мероприятия – mektepten tış tedbirler

внимательно читать – diqqatnen oqumaq

большая перемена – büyük teneffüs

беглое чтение – serbest oquv

верстак столярный – dülger tezyası

лёгкая атлетика – yengil atletika