8 SEKİZİNCİ DERS

· Balalarıñıznı nasıl mekteplerde oqutacaqsıñız?

Adetince, er yıl sentâbr yaqınlağanda ana-babalar balalarını mektepke azırlay. Bazarğa, tükânlarğa barıp olarğa kerek şeylerni ala.

Sentâbrniñ 1-inde kiyinip-quşanğan, ellerine çiçek demetleri alıp mektepke ketken balalarımıznı körip yüregimiz quvana. Sağ olsun ana-babalar! Balam cail olmasın, oqusın ve oqumış bir insan olsun dep tırışa.

Lâkin, balamnıñ baracaq mektebi nasıl mektep, bu mektepte balam oqusa, öz tilini, adetlerini bilip çıqacaqmı, balamnıñ milletimizge bir faydası tiyecekmi, yoqsam milletini tanımayıp, tek özüni bilip yürecekmi? – degen sualler episi ana-babalarnı raatsızlaymı? Aytıñız tuvğanlarım? Bir-biriñizge çetten bir baqsañız, körersiñiz, bu sualler üstünde keregi kibi tüşünip taşınğan ana-baba, yazıqlar olsun, çoq degil. Ya ana-babalarımıznıñ daa bir çeşiti bar da. “Menim balama qırımtatar tili kerekmey”, “Milliy mekteplerde balalarğa yahşı bilgi bermeyler”, “Qırımtatar tilinde oqusa, balam bir yerge kirip olamaz” degen sözlerni tarqatqanlar da bar da. Böyle ana-babalar milliy tasilimizniñ tamırına balta ura, başqa ana-babalarnı şaşmalata. Olarnıñ em özüne, em cümlemizge pek büyük zararı bar.

Bilmiş olayıq, balalarımız öz tilini ve öz adetlerini bilmese, halqı içün qayğırmasa, onı tanımasa, ürmet etmese, sevmese – bizim kelecegimiz yoq. Biz yoq olıp ketermiz. Bizge ve sizge, sayğılı ana-babalar, keregi bumı, biz bunı isteymizmi? Endi kelip-kelip bizim yoq olıp ketmemizni sabırsızlıqnen beklep turğanlarnı quvandırayıqmı?

Közümizni açayıq, ürmetli insanlarımız, balalarıñıznı çaptıra-çaptıra rus ve ukrain tilinde oqutılğan mekteplerge alıp ketmezden evel yahşı etip bir tüşüniñiz, aşıqmañız, meseleni añlağan adamlarımıznen fikirleşiñiz, soñ yañlışmazsıñız. Arağa şeytan qarışmasın, balalarıñız öz halqını tanımağan ve ne tilini, ne dinini, ne de adetini bilgen bir “alöşa” olmasın.

Epiñizni yañı oquv yılınen hayırlaymız ve aqıl-ferasetnen iş körmeñizni, evlâtlarıñıznı milliy sınıf ve mekteplerimizge bergeniñzni Alladan tileymiz.

Maarifçiler.

MAARİFÇİLERNİÑ DUASI

Ya Rabbim! Bugün epimizni ziyade raatsız etken – tilimizniñ acınıqlı vaziyetidir.

Balalarımıznıñ çoqusı rus mekteplerinde ve oquv yurtlarında oquy , anda olar derslerni öz ana tilinde degil de bütünley rus ve ukrain tilinde keçe, olarnıñ terbiyesini köre ve o terbiyeni ögrene.

O mekteplerde balalarımızğa öz tilinde laf etmege, öz adetini ögrenmege imkân yoq. Neticede o mekteplerni bitirgen balalarımıznıñ rus balalarından bir ayırılığı olmay. Adları bile deñişip kete: Ayşe – Ayşeçka, Zöre – Zöreşka, Cemil – Cema, Şemi – Şema olıp qala. ise – anaşka, anaka ya da “ma”; babaları – babaşka, babaka ya da “pa”"; bitaları – bitaşka, “babulâ”; qrtbabaları – qartbabaşka, “dedulâ”; tizeleri – tizeşka, tizeka; emceleri – emceşka ve Alla bile daa ne ola. Arada “Tı çto, dura, tatarca oqumağa nepristijno!” – degen soyu da çıqa.

Er yıl, mekteplerde soñki çañ qaqılğan soñ, aramızdan öz tili ve adetlerinden çette qalğan 3000-ge yaqın balamız (!?) halqımızdan ayırılıp kete ve barıp başqa milletke qoşula. Bu al bir faciağa çevirilip tura. Lâkin ana-babalarımız ale daa bunıñ farqına baramay.

Öz tilimizde laf etmegen ve laf etamağan yaşlarımıznıñ sayısı yıl-yıldan degil de, kün-künden arta. Böyle ketse, tezden qırımtatar tilinde laf etken adam, tövbe ya Rabbim, qalmaycaq. Bizler ne olacaqmız? Rus tilinde laf etken, bir millet olacaqmızmı? Qırımğa biz ne içün qaytıp keldik? Tilimizni, adetlerimizni coymaq içün qayttıqmı?

18 yıldan berli bu laf ola, lâkin közge körüngen kibi müsbet deñişmeler ep yoq.

Onıñ içün, ya Rabbim, saña yalvaramız, bu belâlardan halqımıznı qurtar, bizlerni, öz qullarıñnı, aqıl-ferasetten ayırma. Bizge tuvğan tilimizni unuttırma.

Balaları ve halqı ögünde öz borcunı unutqan ana-babalarğa vicdan ber ve namus ber.

Fedakâr ocalarımızğa muqaddes vazifesini eda etmek içün küç-quvet ve sabır ber. Ana tili oğrunda küreş yolunda yürekleriniñ alevi sönmesin. Ocalarımız birer yarıq meşal olıp adamlarımıznı caillik qaranlığından yarıqqa alıp çıqsın.

Devlet kürsülerinde oturğan semetdeşlerimizni imandan ayırma, maarif işlerinde olar bizim işançlı yardımcımız olsun.

Tilimiz bizge suv kibi can kibi kerekligini añlayıq, tilimizni yoq etmege yol bermeyik, bala-çağamız, umumen cümlemiz bir sağlam millet olıp yaşayıq ve öz tilimizde laf eteyik.

Vatanımız – Qırımnen qavuşmağa qısmet ettiñ, şükürler olsun, ya Rabbim. Til belânıñ tübünden de bir hayırlısınen çıqmağa ve yahşı künler körip yaşamağa nasip eyle.

Rabbim, bu duamıznı qabul et. Amin.

· Şiirler, yırlar

Kelmeşekke boyun egme

Kelmeşekke boyun egme,

O saña boyun egsin.

Cennet kibi bu topraqnıñ

Kimdir saibi, bilsin.

11-inci sınıf talebesi Adil Murtazayev

· Güzel adetlerimiz

Meryem apte daa yuqlağan oğlunıñ yanına kelip:

– Asan, balam, tur endi, balaçığım, vaqıt oldı.

– Şimdi turayım, anaçığım, – dey Asan ve bir kerile de soñ tura.

– Saba şerifiñ hayırlı olsun, balam.

– Siziñ de saba şerifiñiz hayırlı olsun, anaçığım.

– Bar, oğlum, betiñni-közüñni yuv da, sofrağa kel, babañ beklep otura, aşaycamız, – dey Meryem apte ve aşhanege kirip kete.

Asan anası degeni kibi yapa, bir daa çantası içine qoyğan şeyleini teşkere ve sofra başına kele, babasına saba şerifler ayta ve sofra başına keçip otura.

– Buyurıñız, – dey Meryem apte, – bugün çibereklerim pek yahşı oldı, aşañız.

– Sağ ol, anaçığım, siziñ pişirgen aşlarıñız er vaqıt lezetli ola, – dey Asan.

– Sağ ol, balam, yañçıq babañ da maña öyle dedi. Siziñ bu sözleriñizden soñ men daa yahşı, daa lezetli pişirmege istegim peyda ola.

– Asan, balam, sen em aşa, em diñle. Bugün milliy mektebiñizde yañı oquv yılı başlay. Beşinci sınıfta oquvıñ bir yıl devam etecek. Babañ ve men saña, oğlum, Alladan başta sağlıq tileymiz. Er şeyniñ başı sağlıqtır degenler. Ve onıñnen beraber saña yıl boyu dersleriñni yahşı oqup, yahşı işaretler almağa nasip olsun. Tırış balam, dalap et, yahşı oqu ve oqumış adam ol, balam. Mektepte dostlarıñnen çoqça öz tilimizde laf etmege tırış.

– Yahşı anaçığım, men sizge yahşı oqumağa söz berem. Körersiñiz, men siziñ yüzüñizni qızartmam!

– Maşalla evlâdımızğa, böyle balanı kim sevmez.

– Aydı, endi tur da ket mektebiñe.

Asan azırlana ve ana-babasına çevirilip: “Sağlıqnen qalıñız, anam, sağlıqnen qalıñız, babam”, – dep çıqıp kete.

Artından anası ve babası: “Sağlıqnen bar, balam”, – dep qollarını sallaylar.

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Atalar sözleri

Ayırılğanlarnı ayuv yer, bölüngenlerni börü yer.

Aqıllı yerden söz çıqar, aqılsız yerde baş teşilir, köz çıqar.

Tavşanğa – qaç, köpekke – tut degenler.

Güzellik – özüñe, zenginlik – özüñe, tabiatıñ – halqqa.

Beş yaşında balağa doqsan yaşında qart turıp kelgen.

Er kesniñ balası özüne tatlıdır.

Yahşı bala quvandırır, yaramay (yaman) bala ağlatır da ağlatır.

Anasına baq da qızını al.

Qızım saña aytam, kelinim sen diñle.

Kiyeviñ yaramay olsa, qızıñdan kör.

· Frazeologizmler

ağzından tüşmemek – всё время говорить об одном и том же, твердить одно и то же

ağzına kelgenini aytmaq – говорить не думая; говорить, что взбредёт в голову

ağzınıñ qaşığı olmamaq – не быть в чьей-л. компетенции, буть не по силам кому

ağız qavğası – (словесная) перепалка, перебранка

ağzı qulaqlarınace kerildi – у него рот (растянулся) до ушей (от удовольствия)

quvançı içine sığmay – он вне себя от радости

ağzınıñ pervası yoq – у него язык без костей

ağzını tıqamaq – заткнуть рот кому-либо

ağzınıñ suvu aqa – у него слюнки потекли

ağzıñdan yel alsın – типун тебе на язык