7 YEDİNCİ DERS

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

Toy adetlerinden

Qız evlenip kiyev tarafqa ketecekte ana-babasına kirip, ellerini alıp, elâllıq soray:

– Sayğılı ve sevimli anaçığım ve babaçığım. Meni asradı-östürdiñiz, baş-köz ettiñiz, biñler kere sağ oluñız, etken zametleriñizni elâl etiñiz.

– Elâl olsun, balam, dey anası ve babası.

Soñ babası turıp, qızınıñ beline quşaq (ya da qıyıq) bağlay da dey:

– Menim aqıllı, sevimli qızım! Bugünden soñ seniñ yanıñda aqayıñ, qaynanañ ve olarnıñ qoranta azaları olacaq. Bu quşaq seni nasıl qaviy bağlap tutsa, onıñ kibi seniñ de qoranta azalarınen bağıñ qaviy olsun.

– İnşalla, babam, aytqanıñız kibi orlur, – dey qızı.

Anası:

– Endiden soñ er vaqıt qaynana, qanatañnı ekinci anañ ve babañ kibi tanı, olarnı ürmet et, sev. Olarnıñ öz balası kibi ol, qızım, – dey.

– İnşalla, anam, aytqanıñız kibi yaparım, – dey qızı.

Ana-babası:

– Alla-Taalâ hayırlı künler, sağlıq-selâmetlik, uzun ömür bersin sizge, balam. Amin, ya Rabbim!

– Amin, ya Rabbim! – dep tekrarlay qız.

Soñ anası ve babasınen quçaqlaşıp, sağlıqlaşıp kete.

11-inci sınıf talebesi Adil Murtazayev

· Şiirler, yırlar

Adlar

Halqımıznñ arasında rastkele nice allar,

Balasına ad qoyğanda, qoyula diger adlar,

Pek seveler “Arsen”lerni, dersiñ soyu ermeni,

Unutqanday faşistlerni, yağdıralar “Ernest”ni.

Ecnebiy millet adları şaşmalattı bizlerni,

Nera, Lera, Oksanalar biylediler er yerni,

“Ağamız”nı pek begenip, olardan bar alğanlar

Pek mot oldı Sabinalar, Elvinalar, Ruslanlar.

Lenin, Marks “dedelerniñ” ruhlarını şad etip,

Vilen, Vladlen, Marlenlerni qoyğanlar bar şap etip.

Rollan, Artur, Dodik-modik – tövbe, ya Rabbim Alla,

Canım-canım adlarımız muğayıp çette qala.

Böyle eger devam etse, künümiz harap olur,

Millet yoq olmasına bu da bir sebep olur.

Magnoliyanıñ ne olğanını biledirsiñiz. Doğru, bu – sıcaq memleketlerde keniş tarqalğan öyle bir çalıdır, yıllarnen ösip, soñ o terek ola. Bu ösümlik yaz ve qış özüniñ sevimli yeşil urbasını deñiştirmey.

Qırımda bu ösümlik Yalı boyunda, Massandra degen yerde bar. Magnoliya çiçekleriniñ acayip qoqusı bar. Gür açqan vaqıtta olar, etrafqa pek güzel qoqu saça, qoqudan tap başıñ aylana. Halqımıznıñ arasında bu acayip ösümlikniñ oña lâyıq adı bar – oña padişa gülü deyler.

Tarihtan meraqlı malümat

1777 senesi Rusiyeniñ zulumlıqlarına qarşı Qarasuvlılarnıñ isyanı olğan İsyannıñ başında Seitibraim ağa, Seitvelican ağa ve Köse ağa olğan. Olarnı bastırmaq içün Suvorov yollanılğan. Onıñ silâlı askerlerinen çatışmada ecdatlarımız tarafından 10 000 adam qurban olğan.

· Güzel adetlerimiz

Asırlarnen işlengen edep ve ahlâq normalarını menimsegen adamnıñ, bilgeniñız kibi, areketleri ve lafı bütünley başqa ola. Öyle adam namus esasında ve aqıl-fikirnen iş köre, onıñ insaniyetligi ziyade ola. Böyle adamnı, ebet, begeneler, onıñ halq içinde itibarı ziyade ola.

Edep – “adet”, “medeniyet” degen arap sözüdir. O, terbiyelilik, ahlâqlıq ve etiket manasında qullanıla.

Etiket, medeniyet fenomeni olaraq, adamdan – eyilik ve yamanlıqnıñ ne olğanını bilmesini, özüni gumanistik printsiplerine uyğun alıp barmasını talap ete.

Etiket – bu, adamda olğan terbiyeliliktir. Cemiyetniñ sağlam olması da buña bağlıdır.

Qırımtatar halqınıñ pedagogik medeniyeti halq etiketinde akis etile. “Büyüklerge ürmet, kiçiklerge meramet” degen söler halqımıznıñ ağzında, ve halq oña uyğun areket ete. “Sabırnıñ tübü sarı altın” degen sözlerrniñ de bizler içün emiyeti büyük.

Urf-adetlerimizni kütmek, bayramlarımıznı qayd etmek, yapqan areketlerimizni tüşünip-taşınıp yapmaq, öz aramız yahşı munasebette olmaq da bizlerge, bizim halqımızğa hastır.

Sürgünlik yılları adetlerimiz ve ananelerimiz biraz unutılıp başlağan edi. Şimdi endi tamırlarımızğa, temelimizge qaytmağa büyük ihtiyac bar. Halqımıznıñ añaneviy yaşayış tarzını, etiketiniñ güzel qaidelerini canlandırmağa vaqıt keldi.

2001 s. pedagogika ilimleri doktorı M.A.Hayruddinovnen beraberlikte tertip etken “Etiket krımskih tatar” adlı edepnamemizde halqımıznıñ esas adetlerini köstermege tırıştıq. Bu kitapnıñ yaşlarımızğa (belki büyüklerimizge de) faydası olur deyim. Onıñ içün menim tevsiyem şu – kitapnı tapıp oqunız, peşman etmezsiñiz.

NE EKİMDEN, NE AFIZDAN FAYDA YOQ TİL BİLMESE,

ÖZ HALQINEN ÖZ TİLİNDE BECERİP LAF ETMESE,

BOŞ ÇİÇEKLER AÇAR, TÜŞER, ASIL MEYVASI OLMAZ,

ŞAY DA İNSAN – TİL BİLMESE, ONDAN BİR ESER QALMAZ.

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

Doğru yazıñız

dört – dörtke – dördü – dördünci

cap – capqa – captan

milât – milâttan

lâkin: milâdiy

tarih – tarihı

lâkin: tarihiy

Tilimizniñ qaidelerine boysunğan sözler

boyna – бойня, скотобойня

(yırımızda: “Aydıñız, qızlar, boynaya mal soymaya yar…”

kravat – кровать (üzbeklerde karavot, türklerde kerevet)

markof – морковь

qanfet – конфета

yanvar – январь

maşna – машина (türklerde araba)

maşna-maşna un ketirdiler (araba-araba piçen ketirdiler)

ayaqmaşna – велосипед

qıyma maşnası – мясорубка

tikiş maşnası – швейная машинка

Fiillerniñ yalğamalarını doğru yazıñız

1. Mürekkep fiillerde istey, istemey, tırışa, tırışmay, ola, olmay, keldi, kelmedi, başladı, başlamadı, yattı, yatmadı, qısmet oldı (olmadı), qısmet etsin (etmesin) kibi modal fiillernen beraber kelgen birinci fiilde -MAĞA, -MEGE yazılır.

Meselâ:

çalışmağa isteyim (istemeyim)

oqumağa tırışa (tırışmay)

yazmağa başladı (başlamadı)

yuqlamağa yattı (yatmadı)

yardım etmege keldi (kelmedi)

körmege qısmet oldı (olmadı)

2. Mürekkep fiillerde kerek, kerekmey, kerek degil, mümkün, mümkün degil, borclu, borclu degil, lâzim, lâzim degil, zarur, zarur degil, qolay, qolay degil, mecbur, mecbur degil, vaqtı keldi kibi modal fiillernen beraber kelgen birinci fiilde -MAQ, - MEK yazılır.

Meselâ:

çalışmaq kerek (kerekmey)

oqumaq mümkün (mümkün degil)

yazmaq borçlu (borçlu degil)

yuqlamaq lâzim (lâzim degil)

işlemek zarur (zarur degil)

yardım etmek qolay (qolay degil)

körmek mecbur (mecbur degil)

Aqlıñızda qaldırıñız:

(bala) köçti ağlamağa, toqtamay

az qaldı yıqılmağa

(anda) qalacağı yoq, kelecek

(çiçekler) solmaq bilmey

(bunı) unutmağa olmaz

· Atalar sözleri

Dostuña yalan aytma, duşmanıña kerçek aytma

Quş yuvasında körgenini küte

Söz bar – ağlatır, söz bar – küldürir, söz bar – bezdirir

Sevmedigimi severim sevdigim içün

Suvnı baştan kesmek kerek

Yuvarlanğan qutu, tapqan qapağını

Tatlı tilnen yılannı yuvasından çıqarmaq mümkün

Tirige külmez, ölüge yanmaz

Buğalar aş aşağanda, buzavlar tuz yalar

· Frazeologizmler

ağzını açmamaq – не раскрывать рта, не проронить ни слова

ağzını açtırmaq – заставить говорить

ağzını açtırmamaq – не дать (никому) рта раскрыть

ağzı açılıp qaldı – он остался с открытым ртом (от удивления), он был поражён

ağızğa alınmaz (ya da ağızğa alınacaq şey degil) – а) несъедобный; б) неприличный, непристойный (о словах)

ağzınen quş tutmaq – а) совершить (выполнить) невозможное; б) перен. заливаться

соловьём

ağzına baqmaq – а) смотреть в рот кому-л.; б) жадно внимать каждому слову