6 ALTINCI DERS

· Közümiz açıq olğanda bala-çağamızğa tilimizni ögreteyik

 

Ne oldı bizge dostlar? Ne içün balalarımız öz tilinde laf etmey? Bumı edi bizge keregi? Vatanımızğa tilimizni unutmaq içün qaytıp keldikmi? Ne içün bu vaziyet bizni raatsızlamay? Biz ne bekleymiz? Yoqsa tilimizni tez-tez unutsaq, soñ bizge cennet qapıları açılacaqmı? Bizge Stalin kibi zalımlar daa neler yapmaq kerek de biraz közümiz açılsın? Aytıñız, tuvğanlarım, aytıñız, indemeyip oturmañız. Pek telâşlı bu vaziyetten çıqmaq içün bizge ne yapmaq kerek?

Yanımızda çingeneler otura. Azbarları bala tolu. Yanlarından keçkende, toqtalıp ne tilde laf ete ekenler dep diñlenem. Şaşılacaq şey! Bir qarış boyu olğan çingene balaçığı ağalarınen öz tilinde laf ete. Doğrusını aytacaq olsam, olarğa pek suqlandım.. Baq sen, deyim, bir avuç bu halqnıñ mektebi olmasa, kitabı ve ocası olmasa, gazetası, jurnalı olmasa, radiosı, televideniyesi olmasa, nasıl ola da olar öz tilinde laf ete? Soñ öz-özüme cevap berem: “Quş yuvasında körgenini küte” degenleri kibi, çingene balaları öz tilini qorantalarında eşitip ögrene, añlaşılğanına köre, anası ve babası öz boyun borcunı unutmay.

Bir kere marşrutkanen ketkende toqtavlarnıñ birinde marşrutkağa eki balalı çingene apayı çıqtı, qolunda quçaq balası, ekincisi (altı-yedi yaşlarında oğlançıq) anasınıñ yanına kelip oturdı. Birazdan bu oğlançıqqa rus tilinde sualler berip başladım. Oğlançıq indemey, maña qıyış-qıyış baqa. Anasından: «А что, он по-русски не понимает?» – dep soradım, – «Понима-а-ает!…, просто он с характером» – dedi anası. – «А свой язык он знает?» – dep bir daa soradım şu apaydan. – «Конечно, знает… Что вы!.. У нас на этот счёт очень строго. Наши дети свой язык знают. А как же иначе?..»

Bu sözler menim yanıq yüregime pek tesir etti. Ay-ay, bizim qorantalarda da öyle olsa eken!

 

 

· Şaqalar, lâtifeler

 

Çölde

Keşken apta Şirşikke (Çırçıq şeeri) bardım, ış pışıqqa bır qarpıs aldım – şip-şiy şıqtı.

 

Yalı boyunda

1) Bir evde:

– Anay, ani menim nojugum?

– Ah, menim urusça bilen uğlum!

2) Diger evde:

Aldı geldi bir uruspu, bahay-bahay ağlayım.

3) Qutlaq köyünde:

– Ahız, anda çiteysiñ, ya?

– Bazara vırp, çeçimize eçi çuval çepek almaya çiteim.

 

Orta yolaqta:

– Malo çto yazıcı, savsem yerine sapsem dey – nepravilno. Yalıboylılar toje nepravilno laf ete.

– Nu sen vapşçe!

– A çto? Bizimki imenna literaturnı yazık. Vot, menim ağam vasnavnom tatarca çisto bile. Prekrasni tili bar. Anamnıñ padrugası ise naturalni tatar, bir rus sözü ne upatreblâit. Yo-oq, narmalnı til – bizim tildir.

 

 

· Qısqa ikâyeler, masallar

 

Mışıqnen köpek Alladan acet istey eken.

Mışıq:

– Men olğan yerde bala olmasın. (Bala olmasa, episi onı sevecek).

Köpek:

– Men olğan yerde bala çoq olsun. (Episi birer loqma ötmek taşlasa, o toyacaq).

 

Halqımıznıñ icat etken duaları.

 

Yağmur toqtatqan dua.

 

Biñ bir adlı bir Alla,

Biñ bir belâdan saqla,

Allaumme nazırsıñ,

Ğayıp yerde azırsıñ,

Qullar saña emanet

Sali alâ Muhammed.

 

 

· Oquyıcılarımıznıñ icadından

 

Sürgünlik aqqında yazılğan inşalardan parçalar

Bir kün mektepte men dostumnen öz tilimizde laf etkende, maña bir rus balası ayttı: «Что вы болтаете на своём языке? Говорите на нашем. А то мы вас не понгимаем». Men: «Если не понимаете, изучайте и будете понимать», – dedim. … Bu bala: «Крым не ваша родна, езжайте в свой Узбекистан, предатели», – dedi. Közlerimnm qaranlıq bastı.., lâkin bütün küçümni toplap oña söyledim: «Узбекистан – родина узбеков, Россия – родина русских, а наша родина – Крым, так что мы на своей земле», – dedim.

QMPU universitetiniñ 1-inci kurs studenti Alimova Feruze

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Salğır boyu

 

(Halq yırı)

 

A-a-ay, yavrum da Salğırnıñ boyu,

Öz tuvğanımnıñ da toyu!

Kefeden, Keriçten, Canköyden kelir

Özüniñ aruv da soyu.

 

A-a-ay, yavrum da Salğırnıñ boyu,

Öz tuvğanımnıñ da toyu!

Atqa minse, yaraşır

Özüniñ selbi de boyu.

 

Altmış baş, yetmiş baş tuvar

Ayda da Salğırğa suvar.

Uzaq yerden qız alsañ, kaday,

Anası-babası cılar.

 

 

· Güzel adetlerimiz

 

Temizlik – sağlamlıqnıñ reinidir

Biz temizlikni sevgen milletmiz. Biz evlerimizni cıyıştırıp, azbarlarını, evniñ ögüni sipirip temiz-pak etmegence raat oturamamız. Bu adet bizim qanımızğa siñip qalğan. Yevgeniy Markovnıñ “Qırım oçerkleri” («Очерки Крыма») kitabında Yaltalı Bekir ağanıñ evinide olğan temizlikni, cıynaqlıqnı yaza. Oquysıñ, sevinesiñ ve ğururlanasıñ. Temizlik – milliy ananemiz olğanı aqqında fikirler “Qırımtatarlarnıñ etiketi (edepname)” («Этикет крымских татар (эдепнаме)») kitabında qayd etilgen. Olar 43-ünci saifedeki “Meskenni temiz ve nizamlı tutuv ananeleri” adlı bölüktedir. Yazıq, dülber adetlerimizden uzaqlaşıp ketken bazı bir insanlarımız yoq degil. Çöplükten eviniñ yanına barılmay, eviniñ içi de şay. Bu hususta cemaatımız toplaşqan yerlerde, televideniye ve radioda aytılsa, kösterilse, tesiri olmay qalmaz edi. Temizlik – er bir insannıñ ve cümle milletniñ em yüzüdir, em de sağlamlıqnıñ reinidir.

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Til botqası

 

Yolda-izde qulaqqa çalınğan laflar

poterya çoq

prâmo ketesiñ

osobıy yer tuta

hatâ keçen subbota

auraya granitsa var

toçna saat birde

spokoyna yüremiz

mojet bıt yarın kelir

vsö-taki o yahşı bala

priçina tapıp kelmedi

Aqyar poranenni buhtami

raz kelmey, znaçit hasta

morskoy pehotağa bardıq

prosta barmağa isteyim

lâkin uspokoitsa etip qayttı.

uje temno, a o çö-to kelmey

bu yıl otmeçat etecemiz

çeres Simferopol ketesiñ

nikogda olar mında çıqmaz

ekinci otdeleniyesinde edik

qızılçıqnı ohotlansañız

kaneçna, yanıq büyük, sotrâseniye oldı

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Urğunıñ emiyeti

 

daa çoq – ещё много

daa çoq – ещё больше

yahşı – хороший

yahşı – ладно, хорошо

doğru – правильно

doğru – прямо

oldı – было, произошло

oldı – хватит, достаточно

canım – моя душа; душенька

canım – пожалуйста

 

Doğru yazıñız

 

accı – accıca

ince – incece

yüce (высокий) – yücece

hucur – hucurca

qızğanç – qızğançça

tuccar – tuсcarca(sına)

hac – (onıñ) haccı

 

Quvetlendirici derecelikleri olğan sezler

tem-tegiz

qup-quru

top-tolu

buz-buzlamaq

darma-dağın

qapa-qarşı

sım-sılaq

şar-şamata

zır-deli

beş-beter

qarma-qarışıq

tos-tolu

bese-belli

çap-çal

zep-ziynet

çar-çabik

qolum-qomşu

 

Ekinci komponenti mana bildirmegen sözler

ucu-bucu, ucu-bucağı

çeti-bucağı

yengil-yelpi

haber-teber

ev-barq

evli-barqlı

es(i)-us(u)

felân-fesmekân, felân-tügen

alaca-bulaca

zor-topuz

qararı-qantarı

yaş-yavqa

qart-qurt

ufaq-tüfek

tek-tük

savut-saba

parça-purça

yarım-yurtu

eski-peski

ur-patlasın

aş-paş

 

Ayrıca mana bildirgen eki komponentli sözler

çım-çırt (ни звука, мёртвая тишина)

tım-tırış (ни звука, гробовое молчание)

pata-gut (pata-gut kötek kete – во всю идёт драка)

ur-patlasın (ur-patlasın toy kete – свадьба в полном разгаре)

abul-qubul (наспех)

zomp-zomp (yürmek)

dır-dır (qaltıramaq)

basa-bas (maqtamaq)

lip-lip (lipildemek – мигать, мерцать)

yılt-yılt (yıltıramaq – блестеть)

 

 

· Atalar sözleri

 

Qıynalsañ da öz vatanıñda qıynal.

Yahşı fikir, yahşı söz, yahşı iş.

 

 

· Frazeologizmler

 

başını aşamaq – докучать, надоедать; изводить попрёками, поедом есть, пилить кого

başına ura-ura añlatmaq – говорить (объяснять) в резкой форме

baş kötermemek – не поднимать головы, быть очень занятым (работой); (başını kötermeyip çalışmaq – работать не поднимая головы)

başını qaşımağa vaqtı olmamaq – быть очень занятым, быть заваленным работой

canını qoluna almaq – браться за опасное дело, рискуя головой; (canını qoluna alıp faşistlerge taraf ketti – рискуя головой он пошёл в сторону фашистов)

baş qoşmaq – связаться (с кем-либо), войти в какие-то отношения

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

Köylerimizni cennet kibi etken köylülerimiz edi. Anamnıñ doğmuş köyünde, Quvuşta (Bağçasaray rayonı), armutnıñ 44 cınsı, almanıñ – 23, yüzümniñ – 13 ve daa çoq çeşit başqa meyva bar edi. Olarnı maña vaqıtsız dünyadan ketken Şevket qardaşımıznıñ rametli babası, agronom, Quvuşlı Saffet ağa Asanov aytqan edi (Alla olarğa ramet eylesin, yatqan yerleri nurlu olsun). Men, o cınıslarnen sizni da tanış etmege lâyıq kördim.