5 BEŞİNCİ DERS

· Güzel milletimizniñ güzel tili

 

Qırımtatar tili – milletimizniñ tilidir. Balalarımıznı öz ruhumızda, öz mentalitetimizde terbiyelemek içün biz öz tilimizni qullanamız, çünki adetlerimiznen, duyğularımız ve tüşüncelerimiznen bağlı olğan zenginden-zengin etnopedagogikamız tilimizniñ içindedir. Alayıq ruslar ve ukrainlerni. Olar balalarını öz milleti ruhunda terbiyelemek içün qırımtatar ya da ermeni tilini qullanmay, çünki olarnıñ mentalitetini akis etken öz ana tili bar. Balasınen rus tilinde laf etken ana-baba balasını halqımıznıñ mentalitetinden ayıra. Bunı yahşı añlamaq kerek.

Bugünki siyasetini da közge almasaq olmaz. Baqıñız “Suvdağ sesi” gazetasında Suvuq Sala köyü mektebiniñ ocası Emine Zakiryayeva ne yaza: “Bir rus adamı maña şöyle dedi: Biz öyle yaparmız ki, sizler mında bizlerge dönersiñiz, suv qumğa siñip ketkeni kibi sizler de bizim içimizge siñip ketersiñiz, bizler olursıñız. Çünki sizler kimniñ arabasına otursañız, onıñ düdügini çalğan halqsıñız. Şay olıp keldiñiz, şay da olacaqsıñız”. Bu sözlerge kommentariy kerekmi? Mesele öyle de yahşı añlaşıla. O adam bizim assimilâtsiyamıznı, yoq olıp ketkenimizni sabırsızlıqnen bekley. Közümizni açmaq kerekmiz. Balalarımız rus ve ukrain tilini öyle de bilir, çünki bugün Qırımda çoqluq şu tillerde laf ete, gazeta, jurnal, radio, televideniye – episi olarğa işley (bunı özüñiz körip turasıñız).

Evlâtlarımız öz tilini coymaması içün ana tili müitinde olmaq kerek.

Bizge tilimizniñ cenkten evelki statusını talap etip, mektepler açtırıp, balalarımıznı anda oqutmaqnen beraber evde de olarğa til müiti yaratmaq kerek. Bu er bir ana-babanıñ balası ögünde boyun borcu olmalı. Er kün iç olmağanda yarım saat-bir saat ana tilinde yazılğan kitap, gazeta, jurnal oqulsa ve onıñ etrafında laf yürsetilse, o vaqıt maqsadımızğa irişirmiz. Er bir evde “Ah, menim aqıllı ve işkir balam!”, “Aylanayım ballı-şekerli laf etken qızımdan!”, “Maşalla, saba şerifiñiz hayırlı olsun, degen evlâdıma!”, “Sağ ol balam, doğmuşlarım ögünde yüzümni qızartmadıñ”, “Ayşe, qızım, mına bu qurabiyeni al da bitaña barıp ber, sağlığını sora, kerek olsa anda bir işlep yapmağa, yardım et de qaytıp kel, yahşımı, qızım” ve ilâhre kibi sözler er Allanıñ künü onıñ qulağına temiz büllür çoqraq suvu kibi aqıp turmaq kerek. Baba-dedelerimizden bizge asabalıq qalğan tilimizniñ dülberligi, zenginligi, ifadeliligi ve ava kibi, suv kibi kerekligi aqqında körümli alim, erbap ve medeniyet adamlarımıznıñ aytqanları bar. Şu fikirlerden bir qaçını, sayğılı oquyıcılarımız, sizlerge aşağıda ketirem.

 

Qabrimde melekler sorğu sorasa,

Azrail tilimni biñ kere torasa,

Öz tuvğan tilimde ayt mağa dermen.

Öz tuvğan tilimde cırlap ölermen.

(Bekir Çoban-zade “Tuvğan til”)

 

Er bir gülniñ yaprağı bar, öz qoqusı, tüsü bar,

Er bir aşnıñ öz adı, biberi bar, tuzu bar,

Er bir tilniñ lezeti, öz cümlesi, sözü bar,

Saqavlanma, ey, kaday, er işniñ bir közü bar.

(Remzi Burnaş “Saqavlanma, ey kaday!”)

 

Ana tilim – bu, muabbetlik, sevgi sırı,

Ana tilim – bu, toy, cıyın, dostluq, eyilik,

Ana tilim – yırcılarnıñ ölmez yırı,

Ana tilim – bu, halqımçün ebediylik.

(Löman Suleyman “Ana tili”)

 

Bu satırlarğa men de aşağıdaki fikirlerni qoşmağa isteyim:

 

Ecdatlardan asabalıq qalğan bizge tilimiz,

Budır bizim baylığımız, bu bizim temelimiz,

Tatar yaşı, tatar qızı bunı pek yahşı bilsin,

Tuvğan tilni ögrensin de, serbest-serbest laf etsin.

 

Ne ekimden, ne afızdan fayda yoq til bilmese,

Öz halqınen öz tilinde becerip laf etmese,

Boş çiçekler açar, tüşer, asıl meyvası olmaz,

Şay da insan – tilsiz olsa, ondan bir eser qalmaz.

 

Yaş neslimiz ğururnen başını köteri desin:

 

Men tatarım, Qırım menim Vatanım,

Öz tilim bar, maña lâyıq öz tilim,

Başqa tilge onı ölsem deñişmem,

Öz tilimni yoq etmege yol bermem!

 

 

· Qısqa ikâyeler, masallar

 

Til ocaları tilimizni candan sevgen onsanları olmalı

“Yıl ocası” yarışına kelgen bir ocapçe minberge çıqıp: “Bizim balalar öz tilini ögrenmege istemey!” – dedi. Ocadan bu sözlerni eşitip tap bir türlü oldım. Nasıl ola da yarışqa kelgen oca öz çıqışında balalarını yamanlap başlay. Dayanamayıp, eyecannen: “Bir daa bu lafnı bir vaqıt, bir yerde aytmañız!” – dedim. Minberge çıqqan oca bir fikir aytacaqta yedi kere ölçep, bir kere piçe, çünki o, söz ustası olğan soñ ağızdan çıqqan sözniñ qayda barıp çıqqacağını evelden bile. Bu ocapçemiz ise bundan behaber olsa kerek. Pedagogika ne dey: Yaramay talebe olmay. Aksine, öz vazifesini keregi kibi beceramağan oca ola. Balanıñ qabaatı yoq. O, ocamız ne aytır eken dep oña dört köznen baqıp tura. Ana bu yerde oca öz zenaatı ve tilimizniñ sevdası olğanını kösterse, balalar bu ocanı sever ve tilimizniñ sevdası olur.

 

 

· Qırımtatar tili ocasınıñ antı

 

Sayğılı ocalar! Ekimler Gippokratnıñ antını aqılda tutıp iş köreler. Til ocalarımıznıñ da özüniñ antı olsa, yaramay olmaz edi degen fikirnen, bu antnı yaş ocalarımızğa teklif etem.

 

Men Alime Memet qızı (Alim Memet oğlu), qırımtatar tili ocasım.

Qırımtatar tili menim candan sevgen tilimdir.

 

TİLİMİZ – TEMELİMİZDİR.

QIRIMTATAR TİLİ – QIRIMTATAR MİLLETİNİÑ TEMELİDİR.

 

Bu til bizge baba-dedelerimizden qalğan asabalıqtır.

 

BİZNİ YAŞATQAN BİZGE KÜÇ-QUVET BERGEN – TİLİMİZDİR.

 

Men bunı yahşı añlayım ve milletim ve zenaatdaşlarım ögünde ant-yemin etem ve söz berem: aziz tilimizni saqlap qalmaq ve inkişaf ettirmek içün bütün kerekli çarelerni körerim.

 

EVLÂTLARIMIZ ÖZ TUVĞAN TİLİNDEN MARUM QALMAZ.

 

İnşalla, muqaddes Vatanımız, Qırımda, bala-çağamız, umumen, bütün halqımız evelkisi kibi öz tilinde laf eter ve baba-dede toprağınıñ saibi olur. Amin!

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Çalğı çalsın

 

Ne de güzel çalğı sesi yañrasa,

Ezgiler ve nağmelernen kün tolsa,

Şeñlenirler balalar ve büyükler,

Yorğunlıq da savuşır, yüzler küler.

 

Tesirlidir nağmeniñ er birisi,

Tılsımlıdır ezginiñ nazik sesi,

Bu seslerden adamlar coşıp yırlay,

Qol köterip, ortağa tüşip oynay.

 

Çalğı çalsın, çalğı sesi yañrasın,

Cümle alem oynasın ve yırlasın,

Eksilmesin balalarnıñ şeñ sesi,

Vatanımnıñ güllesin er köşesi!

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

Наші загальнi слова – Bizim umumiy sözlerimiz

майдан – meydan

килим – kilim

галушка – alüşke

курай – qoray

яр – yar (car)

огир (жеребець) – ayğır

ненька, неня, мамо – nene (şive)

кисет – kise

локшина – laqşa

къабар – qapar, (şivede qabar)

курай – qoray

газ (керосин) – gas (eskirgen)

гарман – arman

чувал – çuval

сундук (скриня) – sandıq

тютюн – tütün

пiдбор – padvor

очкур – uçqur

ока (мiра ваги) – oqqa

зурнач – zurnacı

комеш – qamış

куга – qoğa

гак – ırğaq

кафтан – qaftan

таз – tas

лелека – leylek

могорич – maqarıç

сажень – sajın

бляха – plâke (ploskiy predmet)

кава – qave

базар (ринок) – bazar

баштан – bostan

сiрник – sernik

кушак – quşaq

гарбуз – qabaq (a “qarpız” – це кавун)

кавун – qarpız (a “qavun” – це диня)

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Doğru yazıñız – quvetlendirici derecelikler

bem-beyaz

qap-qaranlıq

ap-aq

küpe-kündüz

mas-mavı

çip-çiy

köm-kök

ap-aç

yem-yeşil

up-uzun

sap-sarı

tos-tomalaq

qap-qara

tös-tögerek

sim-siya

çır-çıplaq

sım-sılaq

qıp-qırmızı

qıp-qızıl

süp-süyrü

qas-qattı

tim-tik

 

 

· Atalar sözleri

 

Aqıllı aqılsıznı aqılnen yeñer.

Yahşılıqtan – yahşılıq asıl ola, yamanlıtaq – yamanlıq.

Ceviz qabuğından çıqqan da qabuğını begenmegen.

Qoştan ayırılğan qoynı qarşqır aşar.

Dünya yansa, ğamı (ya da işi) yoq.

Apay maqtay aqayın, aqay maqtay apayın.

İnatlar çarığını çaynar, öz degeninden qaytmaz.

Ayuv balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalay eken.

Tama-tama göl olur.

Ay yıldıznen yaraşır.

 

 

· Frazeologizmler

 

babalıq etmek – заботиться по-отечески; стать вторым отцом кому-л.

bir qarış boyu bar – маленький ростом (с ноготок)

başından çıqarıp atmaq – выбросить из головы, отделаться от мысли

yüzüni çevirmek – отвернуться, отказаться от кого-чего

baştan çıqarmaq – а) совращать, развращать; толкать на дурное; б) сбивать с пути (с толку)

başı aylanmaq – кружиться (о голове)

başını aylandırmaq – вскружить голову

başına çıqmaq – садиться на голову кому

baş etamamaq – не быть в состоянии справиться с кем

ayaqlarından ayırılmaq – валиться с ног (от усталости)

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

головастик – baqabaş

голубь – gögercin

гончая собака – av köpegi

горилла – gorilla

горихвостка – qızıl quyruq

горная ласточка – ebabil

горностай – as

грач – qara qarğa

гремучая змея – çıñğıravuq yılan

гриф – aqbaba