4 DÖRTÜNCİ DERS

· Hıdırlez bayramıñız hayırlı olsun!

 

Yaznıñ tamam başında,

Mayısta – Qurulayda,

Bizge kele Hıdırlez,

Quvana oña er kes.

 

İçip zem-zem suvundan

Kelip çıqa Qıbladan,

Yahşılıqlar ettire,

Bol bereket ketire.

 

Yerde, kökte, deñizde

Qaza-belâdan saqlay,

Yaz boyu ve em küzde

Er bir evni o yoqlay.

 

Kelsin, kelsin Hıdırlez,

Quvansın, külsün er kes,

Sofralar aşqa tolsun,

Bayram hayırlı olsun!

 

Hıdırlez bayramı – Hıdır (Hızır) ve İlyas adlı islâm evliyalarınen bağlı. Adetince, bu bayram yaznıñ başında, mayısnıñ 6-sında (yani qurulaynıñ 1-inci aftasınıñ cuma künü) qayd etile. Bayram arfesinde evler, azbarlar, ayvanlarnıñ turğan yeri cıyıştırıla, er yer temiz-pak etile. Pencerelerniñ pervazına, bereket olsun dep, boğday sepile. Hıdırlez bayramına küneşke oşatılıp yapılğan ötmek pişirile. Oña deyler qalaqay. Bayram kününiñ namazından soñ, bir yahşı adet yapıla: er qoranta azbarında meyva teregi (terekleri) saça. Bundan soñ cemaat dülber bir yerde toplanıp, bayramnı anda keçire. Salıncaqlar qurula, qızlar olarnı çiçeklernen donata ve yırlar yırlap, de birini de birini oturtıp sallay. Bu bayramda mıtlaq qalaqay tığırtalar (yuvarlatalar). Qalaqaynı yüzünen üstke tüşürmege tırışalar. “Yüzünen üstke tüşse – demek, yıl bereketli olacaq”, – deyler. Kün boyu oyun, külkü, küreş ve çeşit eglenceler keçirile. Yaşlar bir-birinen tanış ola. Kün zevq-sefanen keçe. Soñunda horan tepile.

Qoşma malümatnı belli ülkeşınasımız Refat Qurtiyevniñ «Календарные обряды крымских татар» (Симферополь, Учпедгиз, 1996) kitabında, 34-36 saifelerinde tapa bilesiñiz.

 

 

· Matem künü

 

Sayğılı oquyıcılarımız! “Maarif işleri” ayda bir kere ve aynıñ soñunda çıqqanı sebebinden milletimizniñ qara kününi qayd etken materialımıznı evelce bermege lâyıq saydıq.

 

Mayısnıñ 18-i – halqımıznıñ keçirgen qayğılı ömründe ayrı bir yerni tuta. Bu kün bizler içün – matem künüdir.

Şu künü cemaatımız Aqmescitniñ merkeziy meydanında ve rayon merkezlerinde toplana ve başına kelgen müsibetliklerini hatırlap, bugün de daa devam etken milliy küreşimizde birlik olayıq, bir yaqadan baş çıqarıp aqqımıznı talap eteyik, dey.

Meydanlarda insanlarımız: “Qırımtatar halqına milliy territorial muhtariyet qaytarılıp berilsin”, “Halqnıñ statusı aqqında Qanunnı talap etemiz”, “Qırımtatar tiliniñ devlet tili statusını qaytarıp beriñiz”, “Tarihiy toponimiya qaytarılsın” ve diger şiarlar astında aqlı olaraq öz aqqını talap ete.

Halqımıznıñ esas maqsadı – baba-dede toprağınıñ saibi olmaqtır. Şay ekeç, aq-uquqımıznı talap etmek – boynumıznıñ borcudır.

 

Biñ doquz yüz qırq dörtünci – yıllarnıñ eñ qarası,

Aqıllardan iç silinmez şu oğursız mayısı,

Analar ve balalarğa avtomatlar tiklene,

Halqımıznıñ qartı-yaşı vagonlarğa yüklene.

 

Parovoznıñ keskin sesi yüreklerni parçalay,

Burum-burum buv çıqarıp, sanki bir dev, o fışnay,

Birden köçe vagonları, yılan kibi uzana,

Ural dağı, Asiyağa pek aşıqıp yol ala.

 

Kimse bilmey, qayda kete, ne yerde ne olacaq,

Ölecekmi, qalacaqmı, yoqsa qulmı olacaq,

Zavallılar taqdirini çoq yıldan soñ bilecek,

Yarım asır yat yerlerde asretlikte keçecek.

 

Barsın endi qara künler duşman başına ensin,

Halqımıznıñ, Alla bersin, qaseveti eksilsin,

Ağa-qardaş, birlik olıp, mabet-mabet yaşayıq,

Baba-dede toprağında yañı ömür başlayıq.

 

 

· Qorantanen toplaşıp kitap oqumaqnı adet eteyik

 

Bu adet bizlerde bar edi. Meselâ, bizim evimizde aqşamları toplaşıp, kitap oquy ve masal aytışa ediler. Mustafa dayım babama baqıp: “Memet aytsın, o yahşı ayta!” – dey edi.

Babam da, çoq yalvartmayıp, “dere-töpeden, qartal yuvalarından…” alıp köçe edi ve birazdan bizler masalnıñ tılsımlı alemine ketip barğanımıznı duymay qala edik.

Yaş istidadımız Seyran Suleyman “Qırımtatar efsaneleri” kitabı aqqında fikrini aytqanda böyle yaza: “…evellerde aqşamları ana-babalar öz balalarına kitap oquğan, qartana-qartbabalar ise masallar aytqan. İşte bu adetni canlandırıp, mezkür cıyıntıqnı da aqşamları bütün qorantanen beraber oqumaq mümkün” – dey.

Halqımız öz tili müitinde yaşağanda bile böyle oquvlarnıñ emiyeti büyük edi. Bugün ise oquvnıñ emiyeti daa ziyade arttı.

 

 

· Şaqalar, lâtifeler

 

“Dalverzin – 1” sovhozında traktorcılar azası Taraqtaşlı Seitveli ağa “pojarnıy şçit” yanında turğan suv çapçağına er kün suv taşıp toldurıp qoya eken, traktorcılar ise uzaqqa barmağa erinip, traktorına qoyulacaq suvnı çapçaqtan alıp, onı boşata qoya eken.

Bir kün bundan bezgen Seitveli ağa, çapçaqnıñ üstüne tırmaşıp çıqa. Traktorcılar bunı körip: “Şimdi bizni kim bilsin nasıl söger dep baqıp tura”. Seitveli ağa, qollarını beline tirep: “Ballar!.. Eger siz… bir daa… bu çapçaqtan suv alırsañız, vallai-billâ, eşşedu-billâ, Alla bar töpemde, baqıñız…, darılırım!” – dey.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Anaçığım

 

Muzıkası S. Kakuranıñ

 

Aziz anam, neler aytıp

Hatrıñıznı tapayım,

Nasıl sözler Sizge aytıp

Göñlüñizni alayım?

 

Sağ oluñız, anaçığım!

Eliñizni öpeyim,

Keder degil, tebessümler

Yüzüñizde köreyim.

 

Eger bir söz men qaçırsam,

Nafle yerde muğaytsam,

Anam, anam, anaçığım.

Bağışlañız, yalvaram.

 

Elâl etiñ sütüñizni,

Yuqusız geceñizni,

Zametiñiz zaya ketmez,

Qızartmam yüzüñizni.

 

Candan sevgen anaçığım,

Quvançıñız ep artsın,

Oğursızlıq, hastalıqtan

Alla Sizni saqlasın.

 

Eger bir söz men qaçırsam,

Nafle yerde muğaytsam,

Anam, anam, anaçığım.

Bağışlañız, yalvaram.

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Tercimeler

 

звонить по телефону – telefon etmek

разговаривать по телефону – telefonnen laf etmek

я тебе позвоню – men saña telefon eterim

кто выиграл? – kim yuttı?; я выиграл – men yuttım

кто проиграл? – kim yutquzdı?

какое сегодня число? – bugün (aynıñ) qaçı?

сегодня второе августа – bugün avgustnıñ ekisi

(“Bugün aynıñ on dördü…” türküsine bqz.)

 

 

Aylarnıñ adları

 

 

 

· Atalar sözleri

 

İlimsiz adam – yapraqsız terekke beñzer.

Toq açnıñ alını bilmez.

Kimniñ arabasına minseñ, onıñ yırını yırla.

Büyük söz söyleme, büyük loqma qap.

Oğlan olsun, qız olsun – eli-ayağı tüz olsun.

Yigit mıyığınen, horaz quyruğınen belli ola eken.

Ötmek – babası, et – anası.

Ötmek – padişa, et – vezir, qalğanı – vızır-vızır.

Alışqan quturğandan beterdir.

Az olsun, saz olsun.

 

 

· Frazeologizmler

 

baş etmek – сладить, справиться с кем

baş etamamaq – не быть в состоянии справиться с кем

başında turmaq – стоять рядом (tezya başında turmaq – стоять за станком)

başında oturmaq – сидеть за чем (rale başında oturmaq – сидеть за партой)

baş egmek – а) поклониться; б) склонить голову; покориться, подчиниться

başından keçmek – пережить, испытать что

başına kelgenler – приключения, злоключения

ket başımdan! – убирайся с глаз моих!, отвяжись от меня

başı kökke yetmek – быть на седьмом небе (от счастья)

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

боб – eşek baqalsı – бiб

бодяк – semiz ot – осот

болиголов – baldıran – болиголов

боровик – aq mantar – боровик

боярышник – kiyik muşmolla, yapışqan – глiд

брусника – narat cilegi – брусниця

брюква – çükündir (диал. üçkündir) – бруква

бузина – qaval ağıç, mürvet – бузина

бук – bik – бук

буквица – sasıq ağaç – буквиця

бурак – qırmızı çükündir – буряк

бурьян – qoray – бур’ян

валериана – mışıq otu – валерiана

василёк – kök totay, peyğamber çiçegi, berçiçek – волошка

верба – tal – верба

верба белая – aq tal – бiла верба

верблюжья колючка (перекати-поле) – yandıq, qamğaq – верблюдяча колючка

вереск – yer matraçı – верес

веснянка – baar çiçegi – крупка

ветреница (анемона) – manisa lâlesi – анемона

вика – sıçan bercimegi – вика

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

вол – ögüz – вiл

волк – qaşqır, börü – вовк

воробей – torğan – горобець

ворон – quzğun – ворон

ворона – qarğa – ворона

выдра – suv samırı – видра

выпь – gece balıqçı quş – бугай

выхухоль – desman – хохуля

гагара – pupla – гагара

гадюка – buz yürek yılan – гадюка

газель – ğazel – газель

галка – çavke – галка

гиббон – gibbon, quyruqsız şamek – гiбон

гидра – gidra, doquz başlı yılan – гiдра

гиена – sırtlan – гiена

гиппопотам – gippopotam – гiпопотам

глухарь – çalı horazı – глухар

 

 

· Anatomiya terminleri

 

железа – bez(ler) – залоза

жёлчный пузырь – öt quvuğı (puskası) – жовчний пузир

желчь – öt, zafra – жовч

живот – qursaq – живiт

жила – damar – жила

запястье – bilek aldı – зап’ястя

зародыш (зачаток) – töl – зародок

затылочная впадина – eñse çuqurı – потилична западина

затылочная кость – eñse kemigi – потилична кiстка (кiсть)

зобная железа – cemtik bezi – зобна залоза

кадык – qıqırdaq (kekirdek) – кадик

кисть (руки) – el – кисть

кишка – içek – кишка

клапаны сердца – yürek klapanları – клапани серца