3 ÜÇÜNCİ DERS

· Vatanımıznıñ er bir yerini bileyik

 

Ananıñ balağa olğan sevgisiniñ qararı yoq. Onıñ içün de ana balasını pek yahşı bile ve bala aqqında ne sorasalar, aytır. Bizler de böyle analar kibi baba-dedelerimizden asabalıq qalğan Vatanımıznı, onıñ “dağı-taşınını”, umumen er bir yerini bilmelimiz ve sevmelimiz. O vaqıtta Vatan bizim içün aziz ve muqaddes olur, biz onıñ qadrine yetermiz, oña nisbeten sevgimiz artıp barır. Bugünden başlap sayğılı oquyıcılarımıznı Vatanımıznıñ coğrafik obyektlerinen tanış etmege niyet ettik. Bir vaqıtlarda ecdatlarımız, ülkemizde olğan qayalarğa ad qoyğanda, olarnıñ birine menim adımnı qoyğan. Sebebini bilgen çıqarmı, yoqmı, aytamayım. Lâkin Seyran qaya ve bir de Sedam qaya Qırımnıñ ne yerde olğanını bilmege istegenler, onı bu saifede oqup bilir.

Seyran qaya – töpesi taraqqa oşağan ve tüsü sarıca kelgen qayadır. Bu qaya Sudaqnıñ şimal tarafındaki Qoz (“Solneçnaya dolina”) degen köyden 1 km avlaqta qala. Seyran qayanıñ kündoğuş tarafında Çoban Yaqlan qaya olsa, künbatı tarafında ise El Tiygen sırtı (хребет Эльтиген) bar. (Alla maña sağlıq berip şu qayanı barıp körmege qısmet etsin.)

Sedam qaya – bugün “Örlinıy zalöt” adını taşığan konus şeklinde bir qaya. Bu qayanıñ kündoğuş tarafı ormannen qaplı. Sedam qayanı özüne oşağan Kürtler boğaz degen töpenen bir bel (седловина) bağlay. Bu eki töpe bir dağ kütlesini (горный массив) teşkil ete, onıñ şimal ve şarq taraflarında qayalı uçurımlar bar. Sedam qaya – Ay Petri yaylasınıñ şimalinde olıp, Kökköz (“Sokolinoye”) köyüniñ cenübiy tarafında 2,5 km uzaqlıqta qalğan bir yerdedir. Barıñız anda, peşman etmezsiñiz!

 

Yalta yolunda

Aluştadan Yaltağa ketemiz. Maşnamız yaldap ketken kibi kete. Aylanmalı yol – de yuqarı köterile, de eniş aşağı kete. Sol tarafımızda tap deñizge barıp yetken uçurımlarnı köremiz, oñ tarafımızda ise bayırlar, qayalar ve olardan ayırılıp tüşken balabandan-balaban taşlar birer-birer ya da bir-biri artından yanımızdan keçip, arta qala. Biz, başlarımıznı, de o yaqqa, de bu yaqqa çevirip, etrafta olğan bu dülberlikniñ episini körip yetiştirmege tırışamız. Bir yerge kelgende maşnanı toqtatıp yol çetine çektik. Tüştik. Ögümizde acayip bir manzara açıldı!… Deñizniñ çeti-bucağı yoq kibi körüne. Deñiz ne yerde bite, kök ne yerde başlay bir kereden aldıramaysıñ. Ekisi de mor tüsni alıp, bir-birine qarışıp ketken kibi kele. Bayağı aşağıdan qayalı yalığa kelip-kelip urğan dalğalarnıñ şuvultısı eşitile. Kimerde bu şuvultığa çağalalarnıñ sesi qarışa. Bu serbest quşlarnıñ dalğalar üstünde uçuşqanına baqıp, dostum: “Ay-ay, bir quş olsañ da, turğan yeriñden köterilip uçıp ketseñ!” – dedi. Aqlıma Amethanımıznıñ balalıq devrinde aytqan sözleri tüşti. Bir vaqıtta o da Ay Petriniñ qartallar qonğan qayalarınıñ birine tırmaşıp çıqıp buña beñzegen sözlerni aytqan edi.

 

 

· Qısqa ikâyeler, masallar

 

Aqaymız daa, balam…

Bir adamnıñ bir oğlu bar eken. Bir kün olar çöldeki bostanlarını çapalamağa kete. Yanlarına üylelik aş-suv ala ve çapalarını omuzlarını urıp keteler. Barıp çıqqan soñ baba-bala birer yolaq alıp çapalap-çapalap kete. Üylege yaqın oğlu artqa aylanıp baqsa, işniñ az yapılğanını köre. Yolaqlarnıñ daa yarısına kelmegenler. “Baba-baba, baqsa, ama az çapalağanmız, e?!” – dey. Babası şaqacı adam eken: “Qaqaymız daa, balam!” – degen. Üyle ola, oturalar aşamağa. Bütün ketirgen aşlarını yarım saatqa barmay, aşap bitireler. Oğlu kene de: “Baba-baba, ama aşaymız, e?!” – dey. Babası oña: “Aqaymız daa, balam!” – dey.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Aşıq Ümer

 

Evel baar, gülzar ile yaz kelir

 

Evel baar, gülzar ile yaz kelir,

Yüce dağlar donandığı zamanlar.

Gülistandan kün-künge avaz kelir,

Bülbül gülge qul olduğı zamandır.

 

Bağlar ziynetlenmiş, açılmış güller,

Fiğan etip, öter ğarip bülbüller,

Seyirge çıqmış ep nazlı güzeller,

Aşıqlarnıñ kül olduğı zamandır.

 

Cümle qızlar cennet donun kiyerler,

Aşıqlar ep bülbüllerge uyarlar.

Şimdi suvun töker dağlar, qayalar,

Sahralarnıñ sel olduğı zamanlar.

 

Aşıq Ümer arar turar çareler,

Asretlikke toldı yürek, qan ağlar.

Türlü güller, sünbül, nargiz, lâleler,

Yer yüzüniñ al olduğı zamandır.

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Bu cümlelerniñ qaysı biri doğru?

 

1.1. Sınıfta üç pencere bar.

1.2. Sınıfta üç pencereler bar.

 

2.1. Mektepte çoq talebe bar.

2.2. Mektepte çoq talebeler barlar.

 

3.1. Toyğa bayağı adam keldi.

3.2. Toyğa bayağı adamlar keldiler.

 

4.1. Tükânda çeşit mal satıla.

4.2. Tükânda çeşit mallar satılalar.

 

5.1. Meydanda çoqtan-çoq adam bar edi.

5.2. Meydanda çoqtan-çoq adamlar bar ediler.

 

6.1. Gazetağa qaç adam yazıldı?

6.2. Gazetağa qaç adamlar yazıldılar?

 

7.1. Derske kim kelmedi?

7.2. Derske kimler kelmediler?

 

8.1. Talebeler ne oquy?

8.2. Talebeler ne oquylar?

 

 

· Atalar sözleri

 

Aqıl yaşta degil, baştadır.

Sürüden ayırılğan sürünip öler.

Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar.

Açközniñ közüni topraq toydurır.

Onıñ özü toyar, közü toymaz.

Tama-tama – göl ola, iç tammasa – çöl ola.

Ayuv balasını aşaycaqta çamurğa bulğalar.

Aqça ara bozar.

Oña köre şap da bir, şeker de.

Ağırmağan başqa yavlıq bağlamaq.

Acele işke şeytan qarışır.

Alışqan quturğandan beterdir.

Acığan çoq amma, para bergen yoq.

 

 

· Frazeologizmler

 

başında olmaq – стоять во главе, руководить

başı bağlı – женатый; замужняя

başından qalsın! – пусть он подавится (этим)!

baştan çıqarmaq – а) совращать, развращать; толкать на дурное; б) сбивать с пути (с толку)

baştan çıqmaq – развратиться; потерять голову

başına çıqmaq – сесть на голову кому-л.

baş etamamaq – не справыиться, не сладить

başına belâ olmaq – быть кому-л. обузой

başını aylandırmaq – вскружить голову

başı aylanmaq – кружиться (о голове)

başım aylana – у меня кружится голова

baş aylandırıcı – головокружительный

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

гриб – mantar – гриб

груздь – ulaq mantarı – грузд

груша – armut – груша

гусиный лук – qaz soğanı – гусячий лук

дёрн – çim – дерен

донник – sarı yonca – буркун

дождевик (гриб) – qurt mantarı – порхавка

дрок – qatır tırnağı – дрiк

дуб – emen, meşe, pelit – дуб

дурман – qara tiken, delimidan – дурман

дымянка – dır-dır-fatma – рутка

душица – cambil – материнка

дыня – qavun – диня

дягиль – aqsohta – ежа, грястиця

ежевика – bürülgen – ожина

ель – narat – ялина

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

дрофа – duvadaq – дрохва

дятел – taqtaqquş – дятел

ёж – kirpi – iжак

енот – yanat, rekun – енот

ехидна – Avstraliya kirpisi – ехидна

ёрш – hani balığı – йорж

жаба – qır baqa – жаба

жаворонок – çoçamiy torğay; boztorğay – жаворонок

жеребёнок – tay – лоша

жигалка – kübre çibini – жигалка

жираф(а) – zurafe – жираф(а)

жук – qoñuz – жук

жужелица – haberci qurt – турун

журавль – turna – журавель

заяц – tavşan – заець

зебра – zebra – зебра

зебу – zebu – зебу

зеленоглазка – yeşil çibin – зеленоочка

зерновка – baqla qurtu – зернiвка

зяблик – qızıl töş – зяблик

 

 

· Anatomiya terminleri

 

ладонь – avuç – долоня

лодыжка (щиколотка) – tobuq – кiсточка

лёгкие – aqcigerler – легенi

лоб – mañlay – лоб

локоть – tirsek – лiкоть

лопатки – kürekler – лопатки

мизинеу – çinati(y) parmaq – мiзинец

мозг – miy – мозок

мускул – muskul, adale – мускул

мышца – adale – м’яз

надколенник – tiz qapaq – надколiнок

нерв – siñir – нерв

нога – ayaq – нога

ноготь – tırnaq – нiготь

ноздря – burun deligi, tanav – нiздря

носоглотка – keñez – носоглотка

пазуха – qoyun – пазуха

палец – parmaq – палець