2 EKİNCİ DERS

· Evlâtlarımız öz tuvğan tilinden marum qalmasın!

 

Sayğılı vatandaşlarım!

Bizim, baba-dedelerimizden asabalıq qalğan tilimiz bar. Qırımda asırlarnen bu tilde laf etilgen, analar balalarına birinci sözlerini bu tilde aytqan, balalar bu tilde terbiyelengen. Sevdalar bir-birine yürekten çıqqan sözlerini bu tilde aytqan. Toylar, cenazeler bu tilde olğan. Bizni yaşatqan, bizni birleştirgen, bizge küç-quvet bergen – tilimizdir. O bizim – temelimizdir. Temel olmasa, bina turmaz, avdarılır, viran olur. Tilimizni bilmesek, ğayıp etsek, milletimiz de ğayıp olur. Keliñiz, tilimizni saqlap qalmaq içün bütün kerekli çarelerni köreyik: er vaqıt bilgenimiz qadar öz tilimizde laf eteyik, er Allanıñ künü iç olmağanda yarım saat öz tilimizde yazılğan kitap, gazeta oqumaqnı ve balalarımızğa oqutmaqnı adet eteyik.

Evlâtlarımız öz tuvğan tilinden marum qalmasın!

 

 

· Qısqa ikâyeler, masallar

 

Dülber oğlan

Bir dülber oğlan bar eken. Qızlar onı pek begenip, onıñ etrafında aylanıp-üyürilip yüre eken. Bir kün bu oğlan bir qartqa rastkele ve oña: “Selâm aleyküm, qartım!” – dep selâm bere. “Aleyküm selâm, biñ-biriniñ gülü!” – dep cevap bere qart. Bu sözlerni eşitip oğlan quvana. Soñ bu oğlan evlene ve kene de şu qartqa rastkele, selâm bere. Qart: “Aleyküm selâm, biriniñ gülü!” – dey. Oğlan özüne: “Men biñ-biriniñ edim, şimdi ise tek biriniñ gülü oldımmı? Yoq, men biñ-biriniñ gülü olmağa isteyim” – dep, ekinci künü ayırıla. Bir-eki künden soñ bu oğlanğa kene şu qart rastkele. Oğlan oña selâm bere, qart ise oña: “Aleyküm selâm, alem masqarası!” – dey. Oğlan qayda oğrağanını bilmey.

 

 

· Şaqalar, lâtifeler

 

Çölde:

Çöllüniñ biri qomşusından:

– Aqam, qorazıñ qozlaymı? – dep soray.

– Vay, sen şaştıñmı şo? Qoraz da qozlarmı?

– Lap bolsın diymen taa, aqam! – dey o.

 

Orta yolaqta:

Eki köylü yolğa çıqa. Bir daa olardan biri:

– Baq-baq, qırnıñ töpesinde quştır! – dey.

– Yoq, taştır! – dep itiraz ete ekincisi.

– Olân baq, quştır! – dey birincisi.

– Yoq, taştır! – dey ekincisi.

– Baqsa, uçtı! – dey birincisi.

– Uçsa da taştır dey! – inatlıq etip ekincisi.

 

Yalı boyunda:

Yalı boylu bir oğlan:

– Molla ahay, hızınız evdemidir – dep soray.

– Ya menim hızımnen senin ne işin var, e pezevenk? – dey molla.

– Laf olsun deyim daa! – dey azırcevap oğlan.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Eşref Şemi-zade

 

Qış kele

 

Gece uzay, kün qısqara,

Suvuq arta, yüksele,

Artıq endi ağır-sabır

Aq saqallı qış kele.

 

Gece-kündüz yağmur yağa,

Yoldan-ızdan keçilmey,

Çıray sıta küskün ava,

Kökte yıldız seçilmey.

 

Qoñur çölde aşlıq çalğan

Çalğı, saban sesi yoq,

Qışlamağa bizde qalğan

Quşçıqlarnıñ esi yoq.

 

Qapı qaqa tors dekabr,

Tışta suvuq yüksele,

Artıq endi ağır-sabır

Aq saqallı qış kele

 

 

· Güzel adetlerimiz

 

Alla bersin de, bir-birimizge nisbeten alçaq göñülli ve sade insanlar olayıq, yani balanen – bala, balabanen – balaban olıp, qartlarımız aytqanı kibi: “Büyüklerge ürmet, kiçiklerge meramet, muhtaclarğa inayet” eteyik. Vatanımız Qırımnı ve milletimizni seveyik. Tilimizni ise candan, yürekten seveyik, çünki eñ keregi bizge tildir. “Men tilimni sevem ve başqa tilge onı ölsem deñişmem!” – degen sözlerni dua kibi tekrarlap, balalarımızğa tilimizni ögreteyik. Öz milleti, öz tarihı, öz medeniyeti ve öz tilini unutıp, başqa milletniñ “arabasına oturıp, onıñ yırını yırlağan” – öz balasını begenamağanğa beñzer, böylelerine: “Sürüden ayırılğan – sürünip öler” – degenler. Pek çoq yıl evel böyle sözler aytılğan:

“Aygidi, tatar yaşları oqumaylar,

Oqusalar, kimseden artta qalmaylar,

Parijde, Berlinde birinci bolıp,

Yaponlar bile olarğa yetalmaylar”.

Zaman deñişti, yaşlar bunı añlay, oqup ilimge sarıla ve başqa milletlerden artta qalmamağa tırışa. İnşalla, milletimiz oqumış millet olur. Bizler aqıllı, namuslı ve işkir milletmiz. İnşalla, milliy yüzümizni ğayıp etmemiz.

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Til botqası

 

1. Marşrutka yürmey, pek tâjelo mne dobratsâ.

2. Mir tesnıy daa. Okazıvayetsâ o şkola yanında yaşay. Çerez duval onıñ plemânigi. Ayttılar, çto o yahşı master.

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Tercimeler

иди тихо – yavaş yür; сиди тихо – yavaş otur

говори тихо – yavaş ayt; пой тихо – yavaş yırla

тихо! – yavaş!, yavaş ol(uñız)!

кто прав? – kim aqlı?; я прав – men aqlım

кто не прав? – kim aqlı degil?

 

Doğru yaz ve doğru qullanıñız

nutuq – nutqu

vaqıt – vaqtı – vaqıtta

saat – saatı – saatta bir

Lâkin: saatler olsun!

resim yapmaq – resim yapam

qullanmaq (ne?, neni?)

faydalanmaq (neden?)

işletmek (kimni?)

 

 

· Atalar sözleri

 

Pıçaq yarası keçe, söz yarası keçmey.

Yahşı at arpasını arttıra, yaman at – qamçısını.

Ev alma, qomşu al.

Evdeki esap çarşığa uymay

Qayda kördiñ qara eşek.

Qasap et derdinde, eçki can derdinde.

Keçken işke – salavat.

Keçkenge mazi derler.

Eskisiniñ qadrini bilmegen, yañısını tapamaz.

Vaqıt – naqıt.

Zemanesine köre kemanesi.

Zamanına köre adamı.

 

 

· Frazeologizmler

 

baş bağlamaq – заколоситься

başını bağlamaq – женить

başını bir yerge bağlamaq – найти работу кому-л., пристроить кого-л.

başını kütmek – морочить голову

baş ağrısı – 1) головная боль; 2) неприятность; заботы, хлопоты

baş belâsı – наказание божье

başı belâğa oğramaq – попасть в беду

başını belâğa oğratmaq (soqmaq), başına belâ ketirmek – навлечь беду на кого, ввергнуть в беду

başını alıp ketmek – уйти, куда глаза глядят

başınıñ saçından çoq – слишком много (напр., работы, забот)

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

блошак – topraq piresi

бобр – qunduz

богомол – şeytan atı, atlı qazaq

божья коровка – sırlı böcek

бокоплав – bocan aka

болотная сова – bataqlıq bayquşı

банбардир – sasıq qoñuz

борзая собака – tazı

броненосец – tatu

боярышница – muşmolla köbelegi

буйвол – suvsığır

буревестник – furtuna quşu

бурундук – burundıq

бык – buğa

бычок – tosun

бычок (рыба) – buğabaş balıq

вальдшнеп – tav horazı

вампир – vampir

варан – varan

верблюд – deve

водомерка – suv örümçegi

 

 

· Anatomiya terminleri

 

большой палец – baş parmaq

большой круг кровообращения – qan dönüminiñ büyük dairesi

борозды голвного мозга – baş miyiniñ yolaqları

вена – vena, qara qan damarı

верхняя челюсть – üst çenge

височная кость – şaqaq kemigi

ворсинки – tükçikler

вход в желудок – saruğ

глазница – köz çuqurı

глотка – tamaq

голень – baldır

голосовые связки – ses telleri

горло – boğaz

гортань – ğırtlaq

грудина – köküs (kökrek) kemigi

грудная клетка – köküs qafesi

грудная полость – köküs boşluğı

губа – dudaq

десна – kemer

дыхательное горло – boğurdaq, kekirdek

желудок – aşqazan, mide

желудочки сердца – yürek qarınçıqları