1 BİRİNCİ DERS

· Seyran oca Üseinov

 

1938 senesi Qırımda Körbekül köyünde doğdı.

1965 senesi Ferğana Devlet pedagogika institutınıñ filologiya bölügini bitirdi. Ocalıq stajı 47 yıldan ziyade. Şimdiki vaqıtta Qırım müendislik-pedagogika universitetinde qırımtatar tili kafedrasında üyken oca ve İlmiy-tedqiqat merkezinde üyken ilmiy hadim olıp çalışa. Ocalıqtan boş olğan vaqıtlarda luğatlar tertip ete, derslikler tercime ete (Matematika 1–6 s., Tabiatşınaslıq 3, 4 s., Biologiya 5, 6 s. ve il.), balalar içün şiirler yaza, cemaat işlerinde faal iştirak ete.

“Maarifçi” cemiyetiniñ teşebbüsinen Seyran oca Meclisimizniñ qabul etken “Til oğrunda küreş” programması boyunca gazetamıznıñ er sanında tilimizni oqup ögrenmek içün yardımcı materiallar berecek.

 

 

· Qısqa ikâyeler, masallar

 

Babanıñ nasiatı

Bir padişanıñ altı oğlu bar eken. Bir kün padişa olarnı çağıra ve: “Men endi qartaydım, özümniñ yerine biriñizni padişa etip qaldırmağa isteyim. Bu sipirkini kim de sındırsa, o, padişa olur”, – dey ve olarğa sipirkini uzata. Büyük oğlu sındıracaq ola – sındıramay, ekincisi sındıracaq ola – sındıramay. Nevbet kiçigine kele. O, sipirkini alıp dağıta ve sipirki çöplerni birer-birer sındırıp bitire. Padişa bunı körip, pek quvana ve: “Balalarım, bu sizge yahşı bir ders olsun, siz bağlı sipirki kibi BİRLİK OLSAÑIZ, sizge duşmanlardan qorqmağa şey yoq, sizni sındıramazlar. Amma dağılğan sipirki kibi olsañız, sizni birer-birer sındırır ve yoq eterler”, – dey.

Masal bitti, añlağan kâr etti, añlamağan – zarar.

 

 

Ne içün ruslar öz tilinde laf ete?

– Baba, ne içün rus balaları episi öz tilinde laf ete de, Qurtmemiş aqay ve Şemsiye tatanıñ balaları ise evlerinde bile öz tilinde laf etmeyip, rus tilinde laf ete? Olar rus degil de?

– Maşalla oğlum, sen endi aqıl-baliğ adam kibi böyle ciddiy sual beresiñ.

Ne deyim eken saña… Körgeniñ kibi, bizim qorantada böyle al yoq. Biz evde öz tilimizde laf etemizmi? – Etemiz. Öz tilimizde çıqqan kitap, jurnal ve gazetalarnı oquymızmı? – Oquymız. Luğatlar çıqsa, olarnı alıp olar içinde bilmegen sözlerimizni qıdırıp tapıp tañış olamızmı? – Olamız. Bunı da biz ne içün yapamız deysiñ?

– Tilimizni sevgenimiz içün, baba.

– Doğru balam. Sen öz sualiñe özüñ cevap berdiñ. Baba-dedelerimizden bizge asabalıq qalğan tilimizni candan sevgen adam – onı başqa tilge deñişmez. Öz balasını sevgen kibi tilini sevgen ana-baba da oña yoq olıp ketmege, ölmege yol bermez. Öyle ana-babanıñ evlâtları öz tilinde laf eter ve öz halqınıñ sadıq insanı olur.

Ruslar bunı yahşı añlay, onıñ içün bizim tilimizde laf etmeyip öz tilinde laf ete.

 

 

· Şiirler, yırlar

 

Ne de güzel yaşaması Vatanda

 

Muzıkası S. Kakuranıñ

 

Men isteyim adamlar muabbet olsun,

Oyun-külkü iç bitmesin, çoq olsun,

Aydın küneş parıldasın semada,

Quvanç olsun er vaqıt aramızda.

Men isteyim nağmeler ep yañrasın,

Ağır ava, qaytarmalar çalınsın,

Ep oynasın ve yırlasın balalar,

Ferahlansın analar ve babalar.

 

Şeñlik kelsin, şeñlik kelsin,

Yeşil ada güllesin!

Çeşit-çeşit çiçek açsın,

Çiçek açsın, qoqusın,

Öz yırını, öz yırını

Bülbül yırlasın tañda,

Ne de güzel yaşaması Vatanda!

 

 

· Güzel adetlerimiz

 

İnsaniyetlilik ve merametlilik – bu, halqımızğa has çizgilerdir. İnsaniyetli ve merametli adamlarnı biz – aqiqiy insanlar dep sayamız. Aqiqiy insan – o, bir küneş!

Er kün çıqa, ortalıqnı yarıqlata, qızdıra, etken bu hızmetleri içün de kimseden minnetdarlıq talap etmey. Böyle adamlarnı halq seve, ürmet ete.

İnsaniyetli ve merametli olmaq küç degil. Öyle çizgilerni peyda etmek içün yahşılıqlar (yani eyilikler) yapmaq kerek. Onıñ içün de ecdatlarımız: “Bir adamğa yahşılıq yapqan – Allağa yahşılıq yapqandandır!”, “Savap qazanmağa isteseñ – elâl iş et”, “Yahşılıq yap da deñizge bıraq”, – degen. Bu sözlerde pek büyük bir ikmet bar.

Halq hazinesinde ikmetli adetlerimiznen bağlı sözler çoq. Olar yerine köre qullanıla. Meselâ: “Büyüklerge – ürmet, kiçiklerge – meramet, muhtaclarğa inayet et”, “Adıñ çıqqance canıñ çıqsın”, “Aşıñnı berme, qaşıñnı ber”. Vatan ve millet aqqında: “Vatanıñ ve milletiñ bar ekeç – sen de barsıñ, yoq olsa – sen de yoqsıñ”, “Quş bile öz yuvası ve yavruları içün canını qurban eter”. Bugünki künge uyğan sözler: “Vatanıñnı ve eviñni çaypamağa yol berme – qalırsıñ tışta”. Milletiñniñ aqqını öz aqqıñnı talap etken kibi et, onı aşalatma, horlatma, taptatma. “Qayda birlik – anda tirilik”, – degenler. “A-a… Bu bizim tatarlar barmı…”, – dep öz halqıñnı begenalmağan, öz balalarını begenalmağannen birdir. Öylelerine: “Alla aqıldan ayırmasın”, – deyler.

 

 

· Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik

 

 

 

· Doğru yazayıq ve laf eteyik

 

Tercime etkende yapılğan yañlışlar

 

дождь идёт – (yağmur kete) – yağmur yağa

играет на гитаре – (gitara oynay) – gitara çala

старый город – (qart şeer) – eski şeer

он не выносит дорогу – (o, yol alıp çıqamay) – o, yol köteramay

 

Doğru yazıñız

 

aq – (белый; белок) – aqı

aq – (право) – aqqı

acı – (паломник) – acısı

accı – (горький) – accısı

 

 

· Atalar sözleri

 

Eyilik et de deñizge at, balıq bilmese, Haq bilir.

Baş yazısını köz körer.

Fal yalancı – göñül eglendirici.

Felekniñ çemberinden keçken.

Çıqmağan canda ümüt bar.

Yañğızlıq (yalıñızlıq) tek Allağa yaraşır.

Yañlışmağan bir Alla.

Alla er kesniñ göñlüne köre bere.

Birisi aşar, birisi baqar – qıyamet ondan qopar.

Qıdırğan (arağan) belâsını da tapar, Mevlâsını da.

 

 

· Frazeologizmler

 

ağzına kelgen şeyni aytmaq – говорить, что попало (не разбирая, безразлично что)

ağzına baqtırmaq – говорить увлекательно

ağzınen quş tutmaq – красноречиво говорить

ağız toldurıp aytmaq – говорить хвастливо

ağzıñdan yel alsın – типун тебе на язык

episiniñ ağzında olmaq – стать предметом пересудов

bir ağızdan – единогласно.

ağzınıñ sarısı daa ketmegen – желторотый, зелёный (о человеке)

ağzıma bir çöp bile almadım – маковой росинки во рту не было

çaynap ağzına qaptırmaq – разжевать и в рот положить

 

 

· Ösümliklerniñ adları

 

абрикос – qaysı

дикий абрикос – zerdali

акация – eskemçek

алтей – pempe gülhatem

алыча – alıça, kiyik erik

амаранг – horaz tarağı

ананас – ananas

адонис – adonis

анемона (ветреница) – manisa lâlesi

анютины глазки – ercay melevşe

апельсин – portaqal

арбуз – qarpız

артишок – yenginar

арахис – yer fıstığı

аспарагус (спаржа) – quşqonmaz

астра садовая – çuvar çiçek, küz çiçek

 

 

· Ayvan, quş ve böceklerniñ adları

 

аист – leylek

акула – akula

аллигатор – timsah

ангорская коза – Ankara eçkisi

антилопа – antilopa

бабочка – köbelek

баран – qoçqar, qoy

барс – bars

барсук – borsuq

бегемот – begemot

белка – sansar

белорыбица – aq balıq

белуга – büyük mersin

беркут – bürküt

белуха – ala delfin

бизон – bizon

блоха – pire

благородный олень – necip sığın

 

 

· Anatomiya terminleri

 

аорта – aorta, şahtamar

аппендикс – kör içek

артерия – qızıl qan damarı

барабанная перепонка уха – qulaq zarı

бедро – san

безымянный палец – adsız parmaq

белок – aq

белковая оболочка глаза – köz aqı

бельмо – köz lekesi, leke

беременность – ağırayaqlılıq, yüklülik, hamilelik

берцовая кость – qamış kemik

бронхи – bronhlar, nefes boruları

брюшина – qarın boşluğı zarı

брыжейка – içek perdesi

брюшной пресс – qarın adaleleri

большой палец – baş parmaq

большой круг кровообращения – qan dönüminiñ büyük dairesi

борозды головного мозга – baş miyiniñ yolaqları